Son personaxes misteriosas, coloristas, con vestidos artesáns e cara tapada de nariz puntiagudo. Cólganse chocallos e campaíñas e, cheos de enerxía, percorren a aldea dando saltos e berros. Divírtense protexidos polo anonimato. Son os caretos de Podence, a aldea situada en Macedo de Cavaleiros, a corenta quilómetros de Bragança. Desde hai tres anos, estas figuras diabólicas forman parte do Patrimonio Inmaterial da Unesco e teñen museo propio, a Casa do Careto, na mesma localidade na que viven e perpetúan unha antiquísima tradición.
Din que o vello ritual, cuxa orixe se perde no fondo dos séculos, podería ter as súas raíces nunha festa de ascendencia celta. En todo caso, sería unha cerimonia de benvida á primavera e de festexo da fin do inverno. Desde 2019 ten o recoñecemento da Unesco, aínda que durante a época de Salazar estivo a piques de desaparecer. Hoxe esta aldea de douscentos habitantes énchese de xente durante a celebración das mascaradas –coincidentes co Entroido– con turistas de todo o mundo. Ao principio eran só os homes os que se disfrazaban para danzaren ao son dos chocallos, pero hai tempo que tamén as mulleres perpetúan a tradición.
Houbo dúas figuras que tiveron grande importancia para que o ritual continuase. Por unha banda, a cineasta Noémia Delgado e, por outra, o actual director do Museo do Careto, António Oliveira. Delgado, falecida en 2016, foi pioneira en gravar un documental sobre os caretos de Trás-os-Montes. A súa cinta mostraba as singularidades das máscaras de Podence e identificábaas como un símbolo do pobo.Da súa parte, e durante os últimos 30 anos, Antonio Cordeiro, director do Museo Casa do Careto de Podence, traballou cos veciños desta aldea, sobre todo os máis novos, para que este costume non se perdese. E con o afán e implicación da poboación logrou que en 2004 se levantase un museo arredor desta tradición, que inclúe traxes, máscaras, chocallos, fotos e documentos.
Este ritual festivo estaba protagonizado en épocas pasadas por mozos e homes solteiros cuxo obxectivo era seducir as mulleres –tamén solteiras– ao son dos chocallos que levan á cintura. Co paso do tempo e os cambios sociodemográficos do medio rural, os caretos fóronse adaptando para que a festa sobrevivise. Actualmente os traxes lévanos persoas de todas as idades, independentemente do seu estado civil. Case todas as familias da aldea teñen nas súas casas un par de traxes de careto. Os nenos participan no ritual a través das mascaradas de “facanitos”, asumindo o papel de aprendices.
Pero a promoción e divulgación da mascarada vén de atrás. A mediados dos anos oitenta, co obxectivo de garantir a súa continuidade, creouse o grupo Caretos de Podence, que adoita ser convidado varias veces ao ano para presentarse noutros contextos festivos ou en eventos de natureza diversa, como festas populares, cortexos ou “performances” dentro e fóra do país. É unha forma de anticipación da festa, á vez que se impulsa o costume como un símbolo da cultura tradicional portuguesa. Durante o Entroido a aldea é visitada por veciños das cidades próximas e turistas chegados de Portugal, España e outros países. Ao longo dos días de festexo transcorre un programa de actividades paralelas como exposicións, unha feira de produtos rexionais ou concertos de música tradicional, pensados para todos.
Ao seu valor cultural este territorio suma a relevancia xeográfica, posto que toda a superficie do municipio está englobada no xeoparque Terras de Cavaleiros, con máis de setecentos quilómetros cadrados. Ademais integra a Rede Natura 2000, e aquí se atopan documentados 42 xeositios de interese desde o punto de vista científico e xeolóxico, testemuñas dunha historia de máis de catrocentos millóns de anos.
A terra e as súas xentes
Os seus atractivos naturais e patrimoniais son reclamos máis que suficientes para visitar este municipio de Trás-os-Montes situado no corazón dun val fértil. A iso suma unha rede museística composta nada menos que por nove espazos culturais que gardan historia, tradicións e costumes da terra e das súas xentes. Entre eles, o Museo Rural de Salselas, na parroquia do mesmo nome, que alberga unha ampla colección de pezas etnográficas distribuídas en dezaoito seccións temáticas, desde o traballo do liño e da lá ao ciclo do pan ou do viño, entre outras.
Macedo ten tamén un museo dedicado ao mel e a apicultura dividido en dúas vertentes, a de antigüidades, na que se mostran utensilios de outrora e os produtos que saen das colmeas, e o “espazo vivo”, unha colmea xigante na que se pode apreciar o traballo incansable das abellas.
Este concello transmontano conta cun Museo de Arqueoloxía que recolle máis de cinco mil anos de pasado que leva o nome dun dos pioneiros na materia en Portugal, o coronel Albino Pereira Lopo (1860-1933), autor da primeira monografía de Bragança e creador do Museo Municipal da cidade, hoxe museo Abade de Baçal. Outros espazos culturais que contan historias son o museo municipal Martim Gonçalves de Macedo, o Museo Relixioso de Balsamão ou o Solar dous Cortiços, dedicado ao aceite.
