As desterradas é unha peza asinada por Carme Varela, coa que gañou o Premio Álvaro Cunqueiro de literatura dramática en 2020 e que vén de publicar Edicións Xerais de Galicia neste ano que andamos. Un texto para nos achegar a un momento fundamental da nosa historia, e a figuras esquecidas ou tidas por secundarias, sendo centrais. Unha requintada ideación literaria para tomar conciencia de todo o patrimonio que as administracións esquecen, para que se vaia derruíndo de seu ou que vaia podrecendo, para non ter que ocuparse del nunca máis. Ruínas e podremia que tamén son un símbolo, ou unha metáfora, para explicar que sigamos sendo en Europa unha das zonas máis pobres e subdesenvolvidas. Obxectivo número un, din en Bruxelas.
As desterradas propón unha recreación histórica de feitos acontecidos na altura en que Xoana cingue a coroa de Castela, e logo de que Rodrigo de Valladolid, por orde da vella raíña Isabel de Castela, dera ordes para pechar os mosteiros bieitos de mulleres de toda Galicia e recluír as freiras todas no Mosteiro de Antealtares, en Santiago de Compostela. As razóns de tal medida poden ser moitas, e non só debemos reparar no feito de que a nobreza alta e baixa ou o poder eclesiástico episcopal ou parroquial cobizasen os moitos bens dos cenobios, senón por seren aqueles mosteiros de mulleres espazos de liberdade que contra o ano 1500 tampouco non eran moi ben vistos polo poder real, nobiliario e relixioso. Tan só os apadriñados polas grandes casas do poder feudal se libraban do control e da rapina. Inda que non podemos esquecer a xenreira que a tal Isabel sentía por estas terras nas que se falaba unha lingua que aborrecía, das que mandou arrincar as oliveiras, acción que completaría un dos condes de Olivares, que así lles dicían por ser donos de moitas terras no sur peninsular nas que lles cultivaban a prezada árbore.
Con estas claves, e as que cada persoa irá armando no acto da lectura, podemos ir recompoñendo un texto moi interesante, no que se van enfiando os días últimos na historia monacal do cenobio de Albeos, a aldea na que naceu, no ano de 911, Paio de Albeos, quen morrería en 925 pola man de Abd al-Rahmán ibn Muhámmad, Califa primeiro de Córdoba, pasando a ser mártir e santo venerado no país enteiro, tamén en Portugal. Días tráxicos vistos a través dos ollos, das palabras e das lembranzas de cinco mulleres (tres freiras, unha mociña que aínda espera os hábitos, e unha criada), ás que se suma finalmente a Sombra dunha freira, conciencia colectiva de todas elas, ao mellor de todas e todos nós. As poucas pedras que aínda seguen en pé dan conta de tanto desleixo e tanta desfeita.
Ora ben, tampouco non podemos obviar o feito de que os mosteiros e cenobios galegos, de homes e mulleres, amais de facer xustiza ao mandato do “ora et labora”, gozaban de importantes rendas sufragadas polas xentes do común, ora polo usufruto de terras propias, ora por estaren aforadas ou arrendadas, e así saberemos das moitas que tivo no seu día o Mosteiro de Albeos, segundo refiren as freiras nas súas conversas. Mosteiros e pazos, grandes e pequenos, asentaron o seu poder económico nas rendas que recibían das xentes que en moitas ocasións non deixaban de ser man de obra ben barata para maior gloria de liñaxes e pedras de armas. Coma na Rusia dos Zares, aquí tamén existía de facto (mesmo de iure) un sistema de escravitude encuberto.
Mais tamén e verdade que houbo mosteiros que introduciron no país melloras substantivas, especialmente na agricultura, e iso tamén vai agromando no texto, con outras temáticas non menos substantivas, pois os mosteiros foron durante moito tempo espazos para a conservación, xeración e transmisión de coñecemento. As diversas desamortizacións que houbo en España no século XIX, amañadas en beneficio das grandes casas e da burguesía máis rica, foi unha das causas da perda dun patrimonio enorme, hoxe irrecuperable. Levaron libros, claustros, estatuas, mobles, indumentaria, e mesmo moita pedra, pero aínda hoxe hai cenobios por recuperar e aos que devolver o esplendor doutros tempos, para regalía da cidadanía toda e para mellorar a imaxe do país, esa que os peregrinos se van facendo de nós ao pouco de entraren nesta terra. Tampouco niso non somos nada europeos.
Patrimonio derruído
Coa historia do de Albeos, chéganos tamén a peripecia das freiras dos mosteiros Lobios, Eiré, Chouzán, Dozón, Pesqueiras, Ansemil, Lobás, Ramirás, Sobrado de Trives, San Xoán da Cova ou Órrea, recluídas tamén en Antealtares, contra a súa vontade. Vellos cenobios hoxe case desaparecidos, agás algunhas das súas igrexas, por moito que algúns conserven a pouca pedra non roubada, encontrándose infelizmente nun estado realmente lamentable, que debería avergoñar as administracións todas, que non semella que algo queiran facer pola súa recuperación e posta en valor, para que outro turismo, interior ou exterior, sexa posible.
Historias dun padecer común que nos chegan desde as terras de Crecente, das ribeiras do Río Miño, das toxeiras de pedras que reclaman unha acción urxente, para recuperalas e facelas patrimonio recuperado e compartido, pois como tantas veces se ten dito, somos memoria, aínda que haxa quen nos queira desmemoriados, apampados, servos. Un texto para saber canto perdemos día a día, segundo a segundo, mentres as xestas e as silveiras non descansan. Una imaxe, a do mosteiro de Albeos, que é o retrato mellor deste país imposible. Un texto que nos compromete. Grazas á autora por un galano que se torna espello no que nos mirar.
