A Darío Xohán Cabana cómpre entendelo coma un escritor total, capaz de internarse en tódolos rexistros e de manexarse en calquera ámbito literario, mesmo na edición. Ademais, en cada un dos xéneros el cultiva un notable repertorio de variación: do poeta de romance ó sonetista, do novelista do futuro fantástico ó histórico, do narrador infantil ó tradutor da mellor medieval europea, do articulista, ó biógrafo, ó ensaísta...
Por outro lado, Darío Xohán Cabana ocupa un posto ben recoñecido na literatura galega contemporánea. É un escritor singular, pola súa traxectoria e o seu perfil, e tamén senlleiro. Fíxose popular con éxitos coma Galván en Saor (1989) ou con poemas musicados por Amancio Prada ou por Suso Vaamonde. Pero tamén é un escritor para lectores escollidos, a cuxo dispor pon unha extraordinaria erudición, coma no caso das traducións dos grandes poetas italianos medievais ou dos trobadores occitanos, que el edita cun riquísimo repertorio de notas e comentarios.
Nas raíces e fundamentos tanto do Darío escritor coma do militante están os seus catro anos vigueses de primeira mocidade a comezos dos setenta, traballando con Xosé María Álvarez Blázquez na libraría e mítica editora Castrelos de Pi y Margall. Como están outros dous mestres, Manuel María e Méndez Ferrín.
O da Terra Chá, cun influxo claro nos primeiros tempos de Darío, foi considerado por este coma un irmán maior no seu memorable discurso de ingreso na Real Academia Galega. No Darío máis maduro, Méndez Ferrín, tamén da “grande xeración”, actuou coma un referente literario e político de primeira magnitude.
Un repaso pola súa obra poética, poboada de flores de aceiro, convídanos a facer memoria das grandes encrucilladas do noso tempo: a lembrar Reboiras, con quen activou a fronte cultural da Unión do Pobo Galego a primeiros dos setenta; a lembrar Daniel Niebla e Amador Rey, 1972 e o Vigo metalúrxico, ou a pórnos diante dun presente e dun futuro que Darío enfocou no seu cume poético, que é Cabalgada na brétema (2006), cun pesimismo que arreguiza e estarrece. O rei encadeado, Don García, érguese da súa tumba de mil anos e olla con horror como neste tempo “Mulleres e homes e nenos / levan cadeas nos pulsos”. O canto de esperanza da súa mocidade tórnase “Your shall overcome”, un “Venceredes vós” no que así e todo o poeta e todos queremos salvar unha última bala de esperanza: “Venceredes vós. / Pero nosoutros / temos da nosa parte / os carballos de abril”. Téstanos Darío o carballo e maila súa sombra protectora e benéfica e un ramo final: o “Laudes Rerum” materialista e consolador, diamante da poesía galega contemporánea.
Durante toda a súa considerable obra narrativa Darío foi sachando territorios novos e inexplorados para regalarnos un pan orixinal, unha boroa infinita, cocida no forno da fantasía, coa leña da documentación, toxo no que el sempre atopaba chorimas. Deulle unha nova vida e abriu novos camiños para a materia artúrica, mergullouse na Galicia medieval de Don García, na súa historia e na súa lingua (Morte de rei, 1996); inventou para nós unha Galicia futura independente con O cervo na torre (1994) e aínda proseguiu con máis heterotopías en Mitos e memorias (2003).
En Darío está todo o río da literatura galega, a medieval e a contemporánea, Rosalía e Cunqueiro, pero tamén outros ríos da literatura universal, que el tamén navega, sexa a Biblia ou sexan textos e autores menos divulgados. E aquí cómpre enxalzar (e iso que como nos el dicía “eu non son filólogo!”) a empresa filolóxica máis grande da Galicia contemporánea: as traducións anotadas e editadas de Dante, Petrarca, os do Dolce Stil Novo e tódolos trobadores occitanos. Un exercicio colosal, en solitario e sen axudas, feito por un artesán, tamén da pedra e do bronce, pero sobre todo da madeira, da materia que, para amar a nación palabra por palabra, el máis amaba: a súa lingua. Por iso, en todo o que escribiu, coma Dante, Darío enfrontouse á lonza da nosa particular questione della lingua nun exercicio, como escritor e como patriota, que fixo que o idioma galego coñecese un esplendor literario que se traduce en fortaleza, orgullo e esperanza para a propia Galicia.
