O Premio Goncourt 2021 foi concedido a Mohamed Mbougar Sarr (Dakar, Senegal, 1991), o primeiro africano en obtelo. Xusto hai cen anos a novela Batouala, do guaianés René Maran, gañou este premio e a opinión pública francesa ficou desconcertada por tratarse do primeiro escritor non branco galardoado con tal distinción. Residente coa súa familia en Gabón, a novela era unha reflexión sobre o colonialismo en África.
Anos despois, cando París acollía estudantes das elites africanas e caribeñas, dous condiscípulos do Liceo Louis-le-Grand, o martiniqués Aimé Césaire e mais o senegalés Léopold Sédar Senghor comezaron a reflexionar sobre o concepto de negritude; é dicir a necesidade de descubrir a identidade colectiva africana tanto dos descendentes de escravos como dos daquela colonizados, fronte á dominación branca e á asimilación causada pola cultura metropolitana. Para tal obxectivo tiveron unha plataforma na revista "L’Étudiant noir", dos estudantes martiniqueses en París na década dos 30. Con eles colaboraron o guadalupano Guy Tirolien e o senegalés Birago Diop, tamén co obxectivo de eliminar o clanismo inherente aos negros.
O goberno colaboracionista de Vichy eliminou a relativa integración das elites afrofrancesas na administración colonial a prol dos crioulos brancos. Contra tal situación, Aimé Césaire colleu un compromiso político de esquerdas e autonomista e obtivo acta na Asemblea Nacional ata 1993. En 1948 publicou Antoloxía da nova poesía negra e malgache, prologada por J. P. Sartre. Porén, esta non viña ser a primeira literatura francesa feita por escritores negros. Desde o momento anterior á independencia de Haití (1804) xa houbo unha literatura militante a prol da identidade de raiceiras africanas, comezando polas memorias do heroe nacional F. D. Toussaint-Louverture e os escritos de Julien Raimond.
No século XX Jean Price-Mars coñeceu, cando estudaba en París, a condición inferior á que se vía sometido; diplomático en Washington, coñeceu a vida dos negros americanos, o que motivou que collese un compromiso e así presidiu o Primeiro Congreso de Escritores e Artistas Negros (1956) e a Sociedade Africana de Cultura. Price-Mars acuñou o concepto de “bovarismo”, é dicir a identificación da elite mestiza haitiana coa parte europea da súa ascendencia, como tamén sucedía na veciña República Dominicana, orgullosa da súa herdanza española. Mentres, na zona oriental de La Española, o nacionalismo antiespañol relegou o compoñente de raiceiras africanas. Unha situación agravada -segundo o profesor Carlos Andújar- durante a ditadura de Trujillo, cando se acentuou o odio a Haití, o que supuxo tamén un menosprezo pola poboación negra, maioritaria. Tanto que as tres manifestacións declaradas Patrimonio da Humanidade teñen orixes africanas.
En Cuba, segundo Omer Freixa, mantense un racismo latente que leva a que moitas persoas oculten a súa condición negra. Malia a revolución de 1959, non hai leis contra o racismo, circunstancia que impide calquera tipo de denuncia. As manifestacións musicais de orixes africanas son consideradas folclore e o réxime chegou a ameazar a un membro da Cofradía da Negritude tras enviar unha carta aberta ao Consello de Estado en 2019.
No caso do Brasil, as manifestacións africanas están tan presentes que a vindicación case non resultaría necesaria. Aínda así, conta co Museo Afro Brasil de São Paulo, obra de Ó. Niemeyer, que ten a maior colección americana sobre a cultura e mais a arte de afrodescendentes. Cando se celebrou o Mundial de fútbol, dedicou unha exposición a importancia dos xogadores negros na conformación da identidade brasileira.
Indo a África, unicamente un escritor negro obtivo o Premio Nobel, o nixeriano Wole Soyinka. As literaturas africanas seguen a empregar as linguas chegadas co período colonial e son excepción os que utilizan unha lingua local, como sería o keniano Ngugi wa Thiong’o, escritor en kikuiu. Con todo, defende o plurilingüismo (“osíxeno”) fronte ao monolingüísmo (“monóxido de carbono”) pero é contrario á hexemonía das linguas coloniais fronte ás maternas.
Espello branco
O concepto de negritude, especialmente concibido verbo ou desde as poboacións colonizadas, ten unha eiva: ser a imaxe dos africanos reflectida no espello dos brancos. A colonización foi posible -como sucedeu co exterminio dos pobos indíxenas nos Estados Unidos- pola diferencia técnica e de desenvolvemento verbo dos colonizadores.
Unha circunstancia que cómpre salientar, a efectos da creación e transmisión cultural, é a condición ágrafa dos pobos negros africanos (aos que non pertencen os etíopes no seu conxunto, que de sempre empregaron a escritura amhárica). Este feito provocou que o acceso dos africanos á escritura se fixese coas linguas dos colonizadores, especialmente francés, inglés e portugués, coa alienación cultural (por supostamente superior) que comportaba.
Apelar aos valores africanos non deixa de ser unha trampa. Porque seguindo aquela máxima hobessiana de que o home é un lobo para o home (velaí o Holocausto, a ditadura dos khmeres vermellos ou as guerras balcánicas), en África houbo traxedias como a matanza de tutsis a mans da minoría hutu en Ruanda e Burundi.
