Era unha poeta esixente consigo mesma e decididamente entregada ao oficio das palabras, da creación. Para Xela Arias o labor poético tiña que ver coa procura, coa indagación e cun esforzo da intelixencia. “Poetas son investigadores da ollada”, dicía a autora en 2001, deixando gravada nas paredes do aire a súa concepción do feito poético: ollar, ollar máis alá. E ela investigou, indagou a verdade e, mesmo espíndoa, chegou a tematizar unha condición clandestina: a da enfermidade. Íspeme o idioma e sábemo suando en sida. Un atrevemento que nos devolve a Lois Pereiro mais que, fóra del, segue ficando na sombra dunha poesía galega finisecular que, se cadra, non en poucas ocasións virou as costas ao escuro. Xela Arias poeta nunca se rendeu. Reivindicou, sobre todo, a presenza dun suxeito feminino protagonista, indómito, audaz para interrogarse e, ao mesmo tempo, subalterno ou subterráneo. É a reescritura dunha feminidade negra, libertaria, que se declara inconforme, que se ispe sen ficar no eu porque se universaliza. Na súa escrita tensada, o poema está en conflito como en conflito está a vida en colectivo. A poeta que escribe “desde muller, desde miope e desde galega” tamén nos conecta coa poesía decolonial, cunha ética da periferia e da ruptura. Porque tamén escribe desde a sociedade convulsa que habitaba o Vigo das últimas décadas do século XX, coa conciencia de existiren condicións materiais desprivilexiadas.
Vigo. Cal é relación entre a poeta e a cidade que ela escolle para si? Grazas a un recente chío do escritor Manuel Bragado -un máis da súa infinda e vizosa chiografía imprescindible de Xela Arias- algunhas descubrimos unha entrevista realizada por María Alonso á poeta en 1989. Xela non evitaba a polémica que puidesen suscitar as súas palabras, quizais non sempre politicamente correctas e si moitas veces política e eticamente significadas. A autora fala de sangue para referirse á poesía que a conmove, afirma que a poesía ten que ser brutal; afastándose daquela que queda “a medio camiño”. Unha posicionamento que cobra especial interese á hora de comprender como se relacionaba con Vigo. Defínea como cidade fronteiriza que está chea de vida e, polo tanto, chea de dor e chea de pracer ao mesmo tempo. Cidade fronteiriza. Descoñecemos se Xela Arias pensou nese termo por mor da fronteira administrativa que nos separa do Alenmiño, pero desbotamos esa posibilidade. Cremos que a autora recoñece Vigo como cidade mestiza, como cidade que se afasta do modelo clásico de urbe central. Vigo como cidade que garda en si fronteiras difusas entre o rural e o urbano, entre o corazón e o subalterno, de túneles secretos, de cabalos, de multitude de corazóns.
Para o filósofo Henri Lefebvre, unha cidade é un espazo social fronteirizo de posibilidade no que “algo diferente” pode acontecer. Algo diferente que pode abrollar en calquera momento a partir do que a xente fai, sente, do que somos na cidade. Posibilidades de acción colectiva para crear “algo diferente”. Para Xela, Vigo, do mesmo xeito que a poesía que ela reivindica, non está a medio camiño; faise, desfaise a si mesma coa única solemnidade que lle confire ser libre. A poesía que se compromete da man da cidade que se compromete, a poesía que arrisca, que vai máis alá; esa poesía, esa cidade con sangue que se afasta da melancolía.
Non só en Denuncia do equilibrio, primeiro libro da autora que garda referencias claras á vida urbana (“e este perderme era un alucinar coa fláccida realidade/ -ese formigón ametrallado e inconmovible/ que medito destruír e me destrúe-”), senón en toda a súa obra, hai unha encontro de espíritos libertarios, fóra da burocracia, fóra da academia. O encontro entre unha cidade e unha poeta que medran autodidactas. Unha cidade que medra de costas ás administracións do Estado e de cara (non no sentido urbanístico) ao Atlántico e a todas as innovacións que o océano nos quixo traer. Ámbalas dúas se fan a si mesmas sen temor e sen complexo; ao contrario, as súas fortalezas, ese sangue que reivindica Xela na poesía, é o que constrúe senllas personalidades. Pensamos nunha das insignias de Vigo, recoñecida e querida por todas nós; emblema que tamén é un símbolo recorrente no universo de Xela Arias: os cabalos. Os cabalos de Oliveira, os cabalos do Galiñeiro e do CUVI, as eguas e os cabalos que viven connosco en calquera recuncho das rúas labirínticas en canto se van esparexendo e van alargando a cidade. Nunha curva da rúa Ceboleira aparece un cabalo como tamén aparecen nos poemas e nos soños de Xela Arias.
A cidade isubmisa
Vigo é algo máis que a cidade na que a autora caeu de casualidade seguindo o destino de seu pai cando era unha nena. É a cidade coa que ela, e canda a que ela, se constrúe a si mesma. Coñece Vigo a medida que se coñece e avanzan na mesma dirección de independencia. Unha relación intrínseca, en realidade, porque a cidade que queremos non pode separarse da persoa que queremos ser; da poeta que queremos ser.
A voz da nosa autora reclamada neste Día das Letras Galegas 2021 é senlleira. Porque a aposta radical de Xela Arias afástase do barroquismo e do preciosismo formais que se veñen asociando á poesía dos oitenta e ademais inaugura novos camiños para avanzar: a distorsión sintáctica, a innovación lingüística, a experimentación con outras formas da arte. En liberdade, Xela pensou e escribiu. Xenuína. É a mesma Xela Arias que pronunciou en Madrid Galicia, nación non recoñecida, que se reivindicou coma unha nena de barrio e vida proletaria, que se construíu a si mesma viguesa por escolla e que se escribiu tan negra, tamén, por elección. A ollada da poeta insubmisa, a cidade insubmisa. Celebramos.
