Fundado polo prelado Rodrigo de Castro, o impresionante edificio de Nosa Señora da Antiga de Monforte de Lemos é coñecido como o “Escorial galego.” Construído en estilo herreriano, é un compendio de historia e arte. Así mesmo, trátase dunha das edificacións emblemáticas desta cidade lucense chea de monumentos e longo pasado, cunha historia que se remonta a milenios atrás. No século XV a liñaxe dos Castro consegue o Condado de Lemos a perpetuidade, quedando ligados á urbe ata o XVIII, cando falece sen descendencia Ginés Fernando Ruiz de Castro. Os condes déronlle o apelido e ao seu enclave –na cima dun monte, o Monti Forti- debe o seu nome. Tamén da súa herdanza, nobre e señorial, garda variado patrimonio, como a altiva torre de homenaxe do castelo ou edificios de gran valor arquitectónico e artístico. Capital da comarca de Lemos, foi precisamente a localización estratéxica de Monforte a que levou o asentamento de mosteiros, fortificacións e outras grandes edificacións ao longo da súa historia secular.
O edificio, polas súas grandes dimensións, é coñecido como "o Escorial galego"
Entre as xoias da cidade atópase o convento das clarisas, sede dun dos principais museos de arte sacra de Galicia, e o Colexio do Cardeal ou da Nosa Señora da Antiga, chamado o “Escorial galego” polas grandes dimensións do edificio. O purpurado Rodrigo de Castro impulsou a súa construción a finais do século XVI para convertelo en centro cultural e museo, ademais do seu propio panteón. Pensou que fose rexentado polos xesuítas e baixo a advocación da nosa Señora da Antiga, da que era moi devoto. O inmoble estivo sempre relacionado coa función educativa, aínda que con épocas de maior e menor esplendor. Os escolapios fanse cargo do colexio en 1873 e a principios do século XX a magna obra puido completarse grazas á venda dun dos seus cadros. Porque ademais de arquitectura, o Escorial da terra conta cunha das pinacotecas máis importantes de Galicia, se non en cantidade, si en importancia e calidade, con obras do Greco, de Andrea do Sarto ou Pacheco.
O edificio, recentemente declarado BIC (Ben de Interese Cultural) é de estilo renacentista e de traza herreriana, cun gran templo no centro e dous corpos laterais completamente simétricos. A fachada está realizada en granito do país e mide cento dez metros. O colexio consta de dous claustros e dunha escaleira monumental construída entre 1594 e 1603. O seu deseño é particularmente interesante por estar elevada sobre tres arcadas, sen apoios aparentes, que soportan trece, nove e trece tramos de chanzos cada unha. A escaleira está case no aire e sostense por un coidadoso e calculado xogo de forzas. Da súa parte, a igrexa ten unha cúpula de dez metros de diámetro sostida por catro arcos. O retablo maior é obra de Francisco de Moure, que obtivo o encargo no ano 1625. Cunhas dimensións de case vinte por dez metros, está dedicado no seu maior parte a episodios marianos. Foi concluído polo seu fillo, xa que o escultor morreu antes de terminar a obra. A imaxe da Virxe da Antiga preside o conxunto. Na cabeceira, mirando a cara a o retablo, atópase o sepulcro do Cardeal, atribuído ao escultor Xoán de Boloña. A antiga sancristía da igrexa, obra de 1699, alberga o museo.
Esta impoñente arquitectura preside o Campo da Compañía. No seu tempo, o cardeal solicitou ao Concello a cesión dos terreos para crear un espazo aberto que facilitase a súa visión e resaltase a súa beleza. Antigamente, no lugar líanse os edictos e informábase á poboación de feitos importantes. Hoxe en día segue sendo punto de reunión, así como espazo de eventos lúdicos e festivos.
En fin, a rúa do Cardeal vén unir Nosa Señora da Antiga coa Praza de España. Recibe tal nome, pois foi o mesmo prelado quen mandou abrir dita vía para facilitar o acceso desde o centro da vila ata o edificio.
Visións de El Greco
Nosa Señora da Antiga garda dúas xoias de El Greco, a Aparición da Virxe a San Lorenzo (cara a 1578-1580), legada en 1600 ao colexio de Monforte, e San Francisco, prototipo das obras que Zurbarán pintaría tamén con éxito corenta anos máis tarde. A primeira táboa foi un fito na traxectoria do gran retratista, motivo polo que formou parte da exposición monográfica dedicada ao xenio Doménikos Theotokópoulos hai anos en Madrid. No cadro atópase unha anticipación do virtuosismo técnico que exhibiría despois o pintor na representación das vestimentas litúrxicas de O enterro do Conde de Orgaz e, á vez, os cromatismos utilizados polo artista cretense, especialmente os claroescuros dos fondos e das figuras. Do mesmo autor hai un maxistral San Francisco, que parece preguntarse sobre a vida e a morte mentres sostén un cranio e que, segundo especialistas, é unha das pezas cumes do pintor. O museo garda a mirada doutros autores como Andrea do Sarto ou Francisco Pacheco. Tamén hai óleos da Escola Compostelá e obxectos de gran valor histórico relacionados co cardeal Rodrigo de Castro.
Hai moito máis que poder vermos nesta cidade lucense: velaí a vella ponte sobre o río Cabe, o convento de Santa Clara ou o pazo de Tor, unha xoia barroca chea de historias da Galicia fidalga.
