Retorno a Valle-Inclán

A editorial Rasmia vén de publicar El Trueno Dorado: novela póstuma de don Ramón del Valle-Inclán, que viu a luz por primeira vez en 1936, publicada por entregas entre o o 19 de marzo e o 23 de abril en Ahora, diario madrileño no que traballaba como subdirector Manuel Chaves Nogales, de quen Libros del Asteroide nos acaba de entregar a súa Obra completa. Esta novela curta rematouna o xenial escritor en 1935, no sanatorio do doutor Manuel Villar Iglesias, en Compostela. Naquela altura Valle arrastraba unha fatal enfermidade e encargoulle a corrección de probas a Josefina Blanco; despois levou a termo el mesmo a revisión definitiva. El Trueno Dorado apareceu en forma de libro por primeira vez catro décadas despois, publicado por Nostromo. A edición que hoxe comentamos conta cunha atractiva introdución e apéndice da man de Javier del Valle-Inclán, neto e autor de varios traballos sobre o creador de Luces de bohemia. No apéndice hai documentos suxestivos: fotografías, cartas orixinais -unha dirixida a Manuel Azaña é moi reveladora sobre a idea que Valle tiña das cidades como Santiago e asemade sobre os seus coetáneos- e reproducións facsimilares de autógrafos orixinais.

El Trueno Dorado fai un cruel retrato da inxustiza social na corte de Isabel II. Habería que relacionar a obra con El Ruedo Ibérico e consideralo un orixinal destinado a ampliar “Ecos de Asmoedo”, libro segundo de La Corte de los Milagros. Falamos, xa que logo, das novelas da última etapa de Valle, quen inicia en 1920 a decisiva época do esperpento, cos seus fantoches e marionetas, cunha estética que pretende ser unha superación da dor e do riso. En 1926 publicaba Tirano Banderas e logo aparecen as novelas de El Ruedo Ibérico que satirizan a degradación política dos tempos dunha raíña de cuxa corte ofrecera xa unha visión desapiadada en Farsa y licencia de la Reina Castiza (1920). En todas estas novelas -tamén en El Trueno Dorado-, a prosa destila un humor agre, o estilo é esgazado, a crítica social, punzante e implacable, como nos mesmos esperpentos.

Valle presenta en vinte e un capítulos breves -que parecen cadros ou escenas nas que predomina o diálogo e nas que a narración lembra as acoutacións teatrais- o relato do asasinato dun garda, cometido unha noite de troula por uns golfos da aristocracia madrileña, que sairán impunes porque cargan o crime a un “pinta” de condición humilde. De novo o tráxico e mais o burlesco mestúranse no seu labor para ofrecernos unha visión aceda da sociedade dos anos anteriores á revolución de 1868 e poñer de manifesto as claras diferenzas entre as clases ligadas ao poder e esoutras, baixas. Nun colmado, onde se comete o crime, conflúen personaxes de mundos antagónicos, que o autor singulariza desde arriba cunha lingua popular, castiza, degradante e cargada de sarcasmo. O prodixio idiomático queda patente na mordaz caracterización de personaxes como Teolindo Soto, que se ofrece para facer pasar por culpable a Indalecio. De Teolindo dirá o narrador que se presenta como “diplomado del Real Conservatorio de Lisboa”, que “había comenzado su vida de apagacirios” e que “fue músico de café y corista de zarzuela, soplón y espía, cherinol de lenocinios y baratero de chirlata”. Na casa de Gonzalo Torre-Mellada, fillo de marqueses, o ambiente é decadente, mundano. O marqués dá respingos “de fantoche” e a nai, escandalizada e crispada, sae coa irmá e unha criada polas rúas de Madrid na procura dun “conventillo” onde vive a muller do garda e catro fillos, nun ambiente de miseria, sordidez, sucidade e degradación. Neste lugar, ao que acode para socorrer as vítimas, a marquesa “exageraba el melindre a la vista de aquellos cúmulos, formados por tronchos de berzas, peladuras y ratones fiambres amortajados entre cenizas y cáscaras de huevos”. Aquí, onde alguén asubía o Himno de Riego, aparece un contrapunto aos personaxes grotescos, ás veces animalizados ou cousificados: Fermín Salvochea, un “santo de malas ideas”, sobrio e seráfico, inspirado nun anarquista histórico que foi alcalde de Cádiz e presidente do seu cantón na Primeira República.

Alguén poderá obxectar aínda que non estamos diante da mellor obra composta por Valle. Así e todo, presenta momentos só ao alcance dun autor xenial. É por iso que relermos a D. Ramón constitúe sempre todo un pracer.

Suscríbete para seguir leyendo