Son dezanove os fragmentos monologados, con algunha secuencia dialogada en modo indirecto, que nos presenta Xesús Pisón nesta nova achega súa, titulada Materna, e que publicou a Revista Galega de Teatro no número especial co que celebraba o seu centenario, en 2020. Unha peza feita cunha manchea de escenas breves alentadas coas voces poderosas de mulleres que dan conta das súas desgrazas todas, do seu penar milenario, das súas traxedias máis cotiás e vitais, ben que nesta ou naqueloutra abrolle a voz, igualmente poderosa, dun home que lamenta a perda da muller querida, ou a dun fillo que refire outras desgrazas e pesares. Son escenas mínimas que recrean traxedias de mulleres que desde a condición de nais viven historias que estarrecen e que non forman parte das narracións ou discursos sancionados polo canon, nin polos motivos literarios dominantes en Occidente, nin tampouco moito en Oriente. Así, as formas diversas de incesto, tan presentes no cotiá de todas e todos nós, e que abrollan aquí e acolá, coma nese monólogo que leva o número trece, dous díxitos (un máis tres) que agochan tantos significados.
Todas e cada unha desas escenas semellan tomar como referencia o modelo do treno, composición poética moi practicada na Grecia arcaica e clásica, e na Galicia rural en forma de pranto, sendo un lamento fúnebre no que se traslada á audiencia os laios e salaios ante a perda dun ser querido tralo seu pasamento, o que adoita derivar en queixa ante os infortunios múltiples da existencia. E así é como comeza esta relación casuística das formas e motivos dos padecementos maternais, sendo a primeira das voces que nos interpelan a de Hécuba, nai primeira dos fillos e fillas de Príamo e raíña principal de Troia que verá como llos van matando, por man dos Aqueos, moi especialmente pola de Aquiles, presentado como encarnación da maldade e da furia asasina masculina. Para dar noticia dese sufrimento escribiría Eurípides unha das súas traxedias máis coñecidas nos escenarios, a titulada Hécuba, o mesmo que abrolla noutras pezas súas como Troianas, igualmente trasladada á escena con notable éxito pola dureza e actualidade da súa materia dramática.
A técnica utilizada é ben semellante ao que os expertos en historiografía definiron en termos micro, e que cobra especial relevancia na narrativa máis breve, tamén no teatro de peto. Unha escolla que lle permite ao autor afondar no sintetismo e no sincretismo, na crueza estilística que tanto caracteriza a súa obra última, nesa nudez feita de palabras mínimas e xustas, e presentar un feixe moi variado de retallos que mostran as maneiras varias en que se plasma e sofre a maternidade, nas moitas e moi diferentes situacións e problemáticas que acubilla. En cada unha delas temos unha situación marcada por un desexo ou por un conflito íntimo que abrolla das cousas e nas relacións no cotiá, pero que por iso mesmo adquire unha dimensión universal pois interroga aspectos esenciais da condición humana, moi especialmente aqueles que se adoitan situar nas zonas máis escuras e menos visibles da existencia. Unha sorte de lanterna máxica, que tamén serve de espello para nos mirar no íntimo.
Historias breves que, en non poucas ocasións, provocan calafríos na conciencia, pois cuestionan todo tipo de normas e valores, e sitúannos diante dunha animalidade non coutada pola tradición e a cultura. Xa falamos do número trece, pero hai outros, coma o dezaseis, o nove ou o catorce. Quizais o valor máis notable desta peza de Xesús Pisón, fragmentada en voces e casos, sexa a súa dimensión inmediata, pois non será difícil para lectoras e lectores poñerlles cara, nome e apelidos, aos diferentes personaxes que transitan polas súas páxinas. Un documento vivo e necesario para mellor nos entender ou explicar. Mesmo que proia.
Hécuba
Como se dixo, Hécuba pode ser considerada como a mellor epítome dos sufrimentos que viven as nais, e por iso mesmo tamén as mulleres, cando son consideradas carne viva, mercadoría, botín de guerra, ou man de obra para labores diversas. Esta peza multiforme de Pisón, iníciase cun longo monólogo no que a raíña troiana vai debullando o seu padecer mediante o reconto de todos os fillos mortos, relación que remata coa entrega de Políxena, logo de que o cadáver de Aquiles reclamase o seu sangue novo e virxe desde o alén.
Tras Hécuba veñen outras nais e mulleres, outros homes con nais e mulleres, de todo tipo e condición, que coa súa peripecia sinalan que o padecemento na circunstancia tráxica que pode estourar en calquera reviravolta do camiño ou do desexo, é algo que nos iguala máis aló de clases, estirpes e posicións. As historias de todas esas mulleres anónimas, pero das que todas e todos sabemos, son un contrapunto necesario e moi apropiado a figuras lendarias como a raíña de Troia ou a nai que fai o pranto de Ofelia, habitante espectral en Elsinor. Porque sempre foron as mulleres as que fixeron os prantos. Boys don’t cry, cantaban The Cure contra 1979.
