Con este texto, Só un home bo, Raúl Dans obtivo en 2020 o II Premio Laudamuco de Textos Teatrais. Un certame literario que convoca o Consello de Brión coa colaboración da Academia Galega de Teatro, para promover a escrita dramática de expresión galega e para lembrar, sequera anualmente, ao dramaturgo e director de escena Roberto Vidal Bolaño, que morou un tempo nas outrora terras dos Moscoso.
No texto, editado por Positivas, hai dous feitos que non pasarán inadvertidos para quen debulle as palabras de vagar, sen présa. En primeiro lugar, a advertencia de que todos os personaxes da historia son imaxinarios, ou que logo se insista en que os feitos que nela se relatan nunca ocorreron, fiando na casualidade calquera posible coincidencia con sucesos reais. En segundo lugar, unha escena primeira que, na súa descrición, contén a esencia da peza, ao focalizar un espazo en aparencia idílico no que se escoitan ruídos estraños; un longo adral que, de seguirmos as indicacións do dramaturgo implícito, comezaría co amencer do día e remataría na escuridade da noite, e sempre coa mestura arrepiante do rumor da natureza e os ruídos desacougantes que proceden dunha casa que non vemos. Todo é posible, todo é real.
En catorce breves escenas Raúl Dans compón unha traxedia de proporcións xigantescas que, para alén da terrible circunstancia persoal dunha moza de nome Iris, nos sitúan fronte a un mundo de existencia certa, pero que case que nunca se sitúa á vista dos paseantes ou dos transeúntes, pois permanece agochado para garantir a súa persistencia. Un mundo escuro, pérfido, lúgubre, marcado pola dor e pola barbarie, do que só nos chega moi de cando en vez algún ruído, coma eses que se escoitan no emparrado que hai cabo dunha casa de campo, lonxe das miradas e do orellar dos veciños. Pensemos, por exemplo, en todos os significantes que agroman nunha película tan desacougante como Eyes Wide Shut (1999), de Stanley Kubrick, en todos os discursos que suscita.
De primeiras un podería pensar que o texto trata da traxedia do tradutor de Edipo, un profesor de grego dun instituto calquera, de nome Manuel Alonso; ou da sorte ruín do Coiote, un rapaz a quen chaman Richi, malfadado e descarreirado, que malvive as horas e os días facendo o mal que a el tamén lle fixeron, o que lle aprenderon con paus e vareadas. Ou da comedia de maxia que protagoniza un axente de policía, un tal Vidal, que non deixa pasar ocasión de lembrar que por fin chegou a ser inspector xefe, como se o cargo vestise a persoa (e non ao revés). E trata de todo iso, de certo, pero máis especialmente da maldade como pauta de conduta que sempre implica unha relación de poder coa alteridade e cos usos dese poder, que unha vez empregado semella proporcionar un pracer sinistro, que fai que a maldade supure con maior forza a cada paso. Por iso, ao mellor, o único home bo do conto este que contamos, sexa o pai do Coiote, pois, sendo tamén malo e peor, é o único que ten consciencia da natureza do mal e dos seus usos e abusos. Por tras de todos eles, outras persoas, como a muller do Manuel ou a nai do Coiote, vítimas das traxedias que provocan os máis. Finalmente, Iris, destrozada.
Todo se reconstrúe a partir da peripecia dunha moza de quince anos, de nome Iris, que un día foxe da casa e desaparece para sempre, sen deixar rastro. Porén, o dramaturgo implícito recupera a súa presenza, aquí e acolá, para lle dar voz a un periplo incompleto, e recompoñer un cadro dantesco do que abrollan infamias referidas: as do tradutor de Edipo, as do Inspector Xefe, as do Richi, que remiten a outras aínda máis atroces, as que todos imaxinamos e que se manteñen ocultas grazas a colaboración de tanta xente. Por iso, mentres Iris sente que cae o pano da vida, mentres intúe a desgraza atroz que vai vivir antes de morrer, pensando que a culpa de todo e súa por ser mala e polas cousas malas que fixera, tomamos conciencia da ignominia que nos rodea e da que tamén formamos parte. Pois o texto non deixa de ser unha pedrada contra a compracencia que habitamos e alentamos, alleos a todas as infamias que presentimos ou sabemos. Así andamos, cos ollos pechos coma fechos, e volve Stanley Kubrick.
Hábito e estilos
Na capa traseira do volume dáse noticia de que o xurado do Premio valorou especialmente que o texto premiado presentase unha voz dramática firme e poderosa, e unha autoría solidísima. E hai poucas dúbidas ao respecto, inda que ao escribir poucas veñamos dicir que algunha pode haber. Porque hai tempo aventuramos que ao mellor un dos textos máis notables de Raúl Dans ben podería ser o titulado Forever, afirmación que provocou non pouca sorna nun asisado especialista en teatro galego, que apoñía outros textos, coma Matalobos, Extrema ou Lugar, ao consideralos superiores en todos os sentidos. Water-look (1990), tamén abría unha fiestra.
Sigo pensando que Forever contén as esencias dunha maneira de configurar e compoñer o drama, que sinto moi lonxe dese magno cronotopo que Raúl vén desenvolvendo como autor de argumentos, guións e diálogos de series diversas que podemos ver na televisión do país, e que tanto se transparenta na súa dramática, como hábito que impón un estilo. Un modelo, o de Forever, que semella alleo ao realismo enxebre que tanto se favorece na nosa produción audiovisual e do que tanto se paga “a galega”, e que así mostra a súa idea da terra e da cultura. Tamén penso que as pezas mellores de David Mamet son aquelas nas que o de Chicago xogou a ser Harold Pinter, e Oleanna pode ser un bo exemplo. Porén, sigo afirmando que Raúl Dans segue a ser un dos nosos mellores dramaturgos. Non multa, sed multum, diría Plinio.
