A día de hoxe, nesta terceira década do século XXI a piques de comezar, a literatura portuguesa, en xeral, e a novelística, en particular, viven tempos de cambio e renovación; de proxección por diferentes e variados camiños, de consolidación de nomes como os de Lídia Jorge, Dulce Maria Cardoso, João de Melo, José Luís Peixoto, João Tordo, Walter H.Mae, Gonçalo M. Tavares, etc. e de revelación doutros que, como os de Rui Lage e Afonso Reis Cabral, veñen estrearse na narrativa.
Continúa porén, a subestima e a pobre atención ás letras portuguesas por editoriais, prensa , traducións, feiras do libro e ata librerías no territorio da literatura española en castelán. A queixa -ben lóxica- dos portugueses continúa a ser unha constante polo trato de desleixo que aquí reciben os seus escritores. Da espléndida etapa pasada dos Lobo Antunes, A. Bessa Luís, Miguel Torga, Cardoso Pires ou José Saramago (Fernando Pessoa aparte), só Saramago , co referendo do Nobel, tivo entre nós a acollida exitosa que merecía.
Dende o triunfo da Revolução dos Cravos, os mundos narrativos portugueses viran cara á revisión crítica do salazarismo e do retorno dos milleiros de emigrados e combatentes nas guerras coloniais das “provincias africanas” de Angola e Mozambique. Volve a temática identitaria polos vieiros da historia, da psicoloxía individual e colectiva, do futuro coas súas incertezas.A longa sombra de Pessoa, devoto da novela policíaca cultivada por Lobo Antunes, Filipa Melo ou polo mesmo Pessoa, non foi quen de conseguir un axeitado desenvolvemento da citada modalidade narrativa que continúa nunha dinámica de imparable expansión por toda Europa, cos países nórdicos, Francia e Inglaterra á cabeza, seguidos por Italia e España; nesta última salienta un numeroso grupo de novas escritoras de éxito. A referencia a Pessoa está mais que xustificada no comentario novela primeira de Rui Lage que, ao pouco da súa saída en Portugal (O invisível, 2019), recibiu dous importantes premios. Pessoa foi explícito admirador e cultivador da narrativa policial como se acredita no libro Quaresma, descifrador (Ed. Acantilado, 2014) que recompila a súa producción na mesma, onde salienta O caso Vargas, aparecida arredor de 1935. Na súas páxinas observamos o propio Fernando Pessoa (investigador, descifrador) acompañado polo enxeñeiro Augusto Ferreira. Conforman os dous un dúo grotesco e atípico e, por iso mesmo, paródico.
O invisíbel é, pois, un caso policíaco que constitúe a armazón da historia protagonizada por un Pessoa declinante, mais aínda espírito curioso e científico que actúa tamén como experto ocultista, exorcista, e ata intérprete do invisible que ha de viaxar a un lugar escuro e esquecido en terras montesías do país (a Cova da Serpe, en Vilapouca de Aguiar) para solucionar o misterio de certos berros, ruídos e figuras fantasmagóricas que xorden na noite no cemiterio. E converxen na novela unha tráxica paixón amorosa, a investigación dun caso de misterio, a viaxe ao Portugal irredento e abandonado e unha homenaxe sentimental a Pessoa. Todo, precedido por unha apertura mítico- xenesíaca que contrasta a natureza africana (terra, árbores, bosque) coa urbe e a civilización europeas: un cosmos dual, de contraste, referido a vida do inveterado descifrador.Trátase, pois, dunha novela a un tempo orixinal, amena, tenra e crítica; así, temos a dorida humanidade do investigador xunto coa crítica a pobreza, atraso e marxinación do país; a evocación da Lisboa antiga pola que o detective asiste noctámbulo e nostálxico, ao vello cabaré Máximus e revive a súa paixón pola súa amante Hanny. En suma, un acerto esta narración da realidade visible e invisible e do mundo da bruxería e das supersticións.
O meu irmão
Radicalmente distinto é o caso do novel Afonso Reis Cabral, cuxa primeira novela, O meu irmão (1914), vén de ser traducida ao castelán (Ed. Acantilado 2020). É esta novela unha cinxida historia familiar arredor da convivencia e dos recordos da infancia de dous irmáns. Un, o narrador e protagonista, solitario e raro filólogo dedicado a revisar “entradas” de antigos dicionarios. O outro, Miguel, que padece o síndrome de Down. O primeiro asume o coidado do seu irmán pequeno e marcha con él a un remoto lugar sen xente, illado: O Toxal, preto da Ponte de Telhe.
Entre constantes retrospectivas temporais, a historia, sinxela e núa, envolta na monotonía do cotián – a conduta do irmán enfermo – desenvólvese nun tempo lento entre contados personaxes aínda degradados e nunha órbita centrípeta que analiza a dor, a turbación mental, o xurdir súpeto da sexualidade, as obsesións e afectos que acusa Miguel no seu pechado mundo interior que se move arredor da fuxidía figura amorosa de Luciana.
É este un mundo narrativo circular e recorrente, poboado de desesperanza e ata posible metáfora do país. A súa é unha narración de ritmo lento con proseguidos comentarios do narrador, que por veces interfiren negativamente a lectura. En fin, é perceptible a sequedade expresiva e o duro retrato da vida entre episodios captados con ollada analítica non exenta de amorosa comprensión fraterna. Non agachan estas páxinas o sufrimento do home (diminuído e magoado) que aquí exemplifica a ameaza á integridade da condición humana. O escritor non amosa compracencia ningunha cara ao lector no calexón sen saída que é esta pechada historia.
