O pasado 10 de xullo o presidente de Turquía, Recep Tayyip Erdogan, decretou que revertía a basílica de Santa Sofía (ou da Sagrada Sabedoría) de Istambul da condición de museo para abrila ao culto como mesquita. A sinatura do decreto tivo lugar apenas unha hora despois que o Consello de Estado considerase ilegal a decisión tomado por Kemal Atatürk en 1934. O argumento –valería calquera outro para unha decisión tomada previamente- era que pertence ao Estado “por dereito de conquista” do sultán Mehmet II. Esta “remesquitación” seguía á doutros templos que foran cristiáns e pasaron a seren museizados: Santa Sofía de Nicea, Arap (Istambul) ou a igrexa gótica de Galata, operación rematada en agosto coa basílica bizantina de Cora.
Estas reconversións –por transferencia do ministerio de Cultura á Diyanet, a dirección xeral de Asuntos Relixiosos– modifican de maneira considerable o status que tiñan na UNESCO, xa que o culto musulmán esixe a ausencia da visión de imaxes. Xa sucedeu coa reconstrución da mesquita de Zeyrek (antes mosteiro do Pantocrátor), da que desapareceron os restos bizantinos, ou Santa Sofía de Trebisonda, restaurada pola universidade de Edimburgo, que foi tapada con cortinas, substituídas tempo despois por un sistema electrónico que escurece as imaxes durante o culto.
Estas actuacións provocan que así como museos os templos estaban abertos todo o día e a todo o público, coa súa conversión en mesquita os horarios quedan restrinxidos e a súa integridade castrada. Polo demais, a política neo-otomana do presidente turco xa tivo unha manifestación –politicamente desafortunada- cando en 2006 Istambul foi capital europea da cultura: nas murallas bizantinas proxectouse un diorama con escenas da conquista turca en 1453 a sangue e lume, lembrando que os musulmáns venceron aos gregos cristiáns.
O nacionalismo laico imposto por Kemal Atatürk –en tanto que dobre negación do Imperio Otomano e do Islam como relixión oficial- non podía ser expansivo en tanto que a Turquía resultante da guerra de 1914-1918 era un estado derrotado. Un nacionalismo que proclamou un país só para os turcos pero co laicismo como guía e escritura latina en troques da árabe como maneira de achegamento a Europa, sen ter en conta a importancia da relixiosidade popular. Da súa parte, o nacionalismo relixioso que o presidente Erdogan quere impoñer agora, quere substituír ao de Atatürk e formulado como neo-otomanismo, reivindica as glorias pasados do sultanato e une islamismo e política, á maneira da antiga democracia cristiá. E fronte á resposta dos sectores laicistas, impuxo unha política de reislamización.
Unha política que só podemos entender no marco do ascenso dun Islam conservador e simplificado, moi ben estudado por Antonio de Diego González en Populismo islámico (Almuzara). Neste ensaio –que aclara moitas dúbidas que podemos ter os occidentais- o profesor De Diego González revisa as claves polas cales o Islam foi secuestrado por sectores fundamentalistas ao longo do século XX. E sinala como unha delas a desaparición da autoridade (califato) que en tanto que principal potencia islámica ata 1918, exercía o Imperio Otomano. Desaparecido este, os novos estados musulmáns independentes optaron nalgúns casos por constitucións laicas, ocasionalmente influenciadas polo marxismo.
O relevo foi tomado por Arabia Saudí, que expandiu -grazas á riqueza que proporcionou o petróleo- os correntes wahabista e salafista, que impuxeron unha versión do Islam que primaba a pertenza á ummah (comunidade de crentes) por riba de calquera diferenza nacional ou étnica e con ela, a imposición do que é correcto ou lícito (halal) do que non o é (haram). Unha simplificación que anulou a autoridade dos xuristas do Islam tradicional para impoñer unha uniformidade nos costumes (especialmente o hixab nas mulleres) e que levada ás súas derradeiras consecuencias, conduciu á aparición do xihadismo como manifestación armada tanto contra os valores occidentais como contra os do Islam tradicional.
A ummah de Erdogan
A aparición de Erdogan e do seu islamismo neo-otomano vai estreitamente ligado a influencia que Turquía comezou a ter nos novos estados de relixión musulmá aparecidos coa caída da URSS, cando pasou a consideralos unha fracción particular da ummah. Islamista de ideoloxía, topou co laicismo da república e coñeceu a cadea. Pero factores externos a banda, fundou o Partido da Xustiza e o Desenvolvemento e deu un canle de expresión á mediana burguesía que emerxeu en Anatolia, que non rematara de asumir a laicidade como factor de modernidade.
Se ben nos comezos Erdogan defendeu un papel de ponte entre Oriente e Occidente, a polarización do mundo musulmán levouno a intentar que Turquía influíse na rexión, especialmente a partir da guerra de Siria. Ergueu daquela un nacionalismo islámico para anular o nacionalismo laicista de Atatürk, e con esa bandeira eliminou os parámetros que conforman un estado de dereito. Agora, e desde posicións civís pretende –malia a contestación dunha parte importante da sociedade turca-, restaurar a autoridade relixiosa que o sultanato tivo verbo do Islam. Unicamente así podemos entender, a partir da reforma constitucional de 2017 que seguiu ao pretendido golpe de 2016, o papel hexemónico que está a xogar a Diyanet fronte a outras instancias do Estado.
