Situado na Ribeira Sacra, dentro da comarca de Terra de Lemos, ao sur da provincia de Lugo, o concello do Saviñao é pródigo en historia e en paisaxes naturais. Nesta fermosa xeografía álzase un pazo con moito que contar, pois mostra como se vivía antigamente nesta contorna do Miño. A nobre edificación está situada na parroquia de Fión, no lugar coñecido como O Cabo do Mundo.
A "Colección Visitable Pazo de Arxeriz" está incluída dentro da Rede Museística de Galicia. O seu fin é estudar, restaurar e divulgar o patrimonio da Ribeira Sacra, tanto histórico como paisaxístico e, especialmente, o etnográfico. Despois de centurias de historia, que vincula o pazo coas casas de Raxo, Lemos e outros ilustres apelidos, a partir de principios do século XX prodúcese unha metamorfose que converterá o conxunto en innovadora industria. Comezaba o xerme do que sería Larsa e outras iniciativas relacionadas coa investigación agropecuaria. En 1996 Xosé Soto Rodríguez crea a Fundación Xosé Soto de Fión e asegura a finalización dos traballos de restauración do pazo e as súas construcións anexas. Concibido como ecomuseo, Arxeriz forma parte da Rede Museística galega desde 2004. Estrutúrase ao redor dun pazo do século XVII, onde se dispoñen as salas divulgativas e expositivas.
O proxecto iníciase ao principio dunha forma modesta en dúas salas, coa vocación de ir crecendo e facendo museo. A idea foi sempre integrar e combinar os espazos expositivos no interior dos edificios, coa contorna da leira, os xardíns, a horta, as construcións adxectivas, o castro e o bosque; por iso é polo que o propio nome de Ecomuseo xurda da combinación de etnografía, historia e natureza que se dá en Arxeriz. Os baixos do edificio principal están dedicados precisamente a aspectos etnográficos e patrimoniais da Ribeira Sacra.
O salón do pazo acolle un espazo dedicado á prehistoria, que irá aumentando a súa colección a medida que se vaian facendo futuras campañas de escavación do castro contiguo. Hoxe acolle muíños barquiformes e circulares, morteiros e outros achados, complementados con paneis gráficos sobre a situación e características do poboado e fotos sobre a primeira campaña de escavación. A visita á citania complementa este percorrido pola historia.
Sesenta metros cadrados evidencian o que desde sempre foi a cociña. Ao redor da lareira recréase, con parte do mobiliario orixinal, a época de esplendor dos fogóns pacegos. No baixo do edificio principal destaca unha importante colección dedicada á viticultura, con pezas únicas. Están expostas as ferramentas e aparellos utilizados na zona -de antiga tradición vitivinícola- que se empregaban na elaboración do viño de maneira artesanal e tradicional. Entre outros, poden verse caracochos -cubetas feitas de tronco de castiñeiro- ou unha gran cuba con todos os elementos de madeira. A exposición recolle todos os aspectos do cultivo, recolección e transformación da uva en viño, así como a posterior destilación do bagazo.
O pazo está á beira do Miño, polo que catrocentos metros de exposición están divididos en dúas salas contiguas e comunicadas dedicadas á cultura fluvial. Na primeira atópase a maior exposición de barcas fluviais de Europa, once embarcacións distintas que van desde o batuxo da cabeceira do río ao carocho da desembocadura do Miño. Na segunda das salas repártese o espazo entre a pesca tradicional e o impacto dos encoros no río e na ribeira.
A visita complétase cun percorrido pola leira para poder coñecer as construcións adxectivas do pazo (capela, hórreo, "cabaceiro", pombal, fornos, palleira, era, curral), o castro (onde foi a primeira campaña de escavación arqueolóxica no 2013), cunha cata visitable e desde onde se pode gozar das extraordinarias panorámicas da ribeira fluvial.
O poboado prehistórico
- O ecomuseo habilitou, hai dous anos, unha senda circular de 2,9 quilómetros de lonxitude que permite visitar o castro que se atopa nos seus terreos e gozar da magnífica natureza que envolve o lugar. O percorrido comeza na entrada do pazo, xunto á capela. A apenas trescentos metros descóbrese unha carballeira de árbores centenarias, outrora moito máis poboada. Prosegue a senda por unha pendente que guía ata a cima do castro. Ademais das edificacións da citania, apréciase o meandro do Cabo do Mundo, a curva que fai o Miño ao seu paso polo concello do Saviñao. Despois o traxecto segue entre carballos, bidueiros, acacias, érbedos, sobreiras, chopos e ameneiros, especialmente no lugar da Mioteira. Continuando a andaina, aparece o pazo Torre Vilariño, construído en 1720 e convertido en 1991 en establecemento de turismo rural, o primeiro de Galicia. Máis adiante éntrase de novo nos terreos do museo e a ruta acaba no punto de partida. O camiño está sinalizado e dotado de paneis explicativos que indican, entre outros aspectos, as especies arbóreas que aparecen no percorrido. O museo ten unha das súas salas para mostrar as pezas arqueolóxicas que están a ser exhumadas nas escavacións do castro, ademais doutras que foron recuperadas en diversos puntos do municipio. Espérase que en futuras campañas sigan saíndo pezas á luz neste importante poboado castrexo.
