Entrevista | Miguel Anxo Seixas Seoane Historiador. Biógrafo de Castelao
«Como católico, a Castelao doeulle o apoio da igrexa ao fascismo»
«A incorporación do Partido Galeguista ao Frente Popular foi unha decisión pragmática: xa que coas dereitas tiñan comprobado que resultaba imposible aprobar un estatuto de autonomía para Galicia, había que apostar polas esquerdas»

Seixas, á beira do cadaleito de Castelao en San Domingos de Bonaval. / Xoán Álvarez
Máis de tres mil páxinas, en tres tomos, constitúen Castelao. Construtor da nación (Galaxia/Consorcio de Santiago), a biografía más completa de Afonso Daniel Rodríguez Castelao, elaborada, durante perto dunha década, por Miguel Anxo Seixas Seoane (Arzúa, 1960), licenciado en Historia da Arte Moderna e Contemporánea na Universidade Santiago de Compostela, que foi tamén coordinador do Arquivo da Emigración do Consello Galego da Cultura.
–No acto de apertura deste Ano Castelao, no que se cumpren 75 do seu pasamento, celebrado o martes, definíuselle como unha figura de consenso, e o certo é que hoxe cáseque ninguén cuestiona a Castelao. Porén, como se pode falar de consenso, tendo en conta que o seu ideario chocaba e ainda choca cun sector da sociedade galega?
–Eu penso que todas as grandes figuras da Historia de Galicia, as que contribuíron a construír a Galicia actual, caracterízanse porque achegaron grandes aportacións á nosa sociedade, e este é o caso de Castelao. Sobre a figura que este ano se homenaxea pódese decir que houbo unha Galicia de antes e unha Galicia de despois de Castelao, do mesmo xeito que houbo un antes e un despois de Rosalía de Castro na literatura galega. Trátase de homes e mulleres cos que sempre se está a dialogar, cuio legado mantense vixente e, daquela, Castelao sempre nos está decindo que hai que defender a lingua e a cultura galegas, que temos que ser competentes, que temos cousas que aportar ao mundo, que debemos estar orgullosos de nós mesmos… Outra cousa é que cada ún opine que haixa que facelo dunha ou doutra maneira, segundo as ideoloxías partidarias de cada quen, pero a mensaxe quedounos para sempre, e é neste contexto ao que eu me refiro cando falo de Castelao como unha icona de consenso.
–Pero Vde. é consciente de que este Ano Castelao ten como eixo principal a súa figura política ou, se se quere, ideolóxica, e non tanto as súas facetas culturais e artísticas.
–Si, evidentemente. Castelao díxonos o que temos que facer, pero non como, porque era consciente de que os tempos mudan, mais a esencia da súa mensaxe está vixente e é moi clara: temos que seguir sendo galegos, defender a nosa cultura e, nomeadamente, a nosa lingua, porque ésta é un elemento básico para considerarmos unha nación.
–A de Castelao é unha figura poliédrica pero, como lle decía antes, fica claro que polo que este ano se lle homenaxea é pola súa pegada política. Como naceu a súa vocación política? Tivo nisto un importante papel a influencia do seu pai, que por certo chegou ser alcalde de Rianxo polo Partido Conservador?
–Castelao comeza a decatarse do importante que é a participación na política cando empeza a colaborar en El Barbero Municipal, unha publicación impulsada polo seu pai.Rematada a carreira de Mediciña, ao regreso de Madrid incorpórase como ilustrador a esta revista, e xa nela apréciase a utilización do debuxo como unha arma política. Nese momento, Castelao coincide estratéxicamente co maurismo no senso de que para cambiar a realidade, se a a realidade é inxusta, resulta moito máis pragmático mudala dende o poder que dende fora dél. Por iso cando se incorpora as Irmandades da Fala Castelao e abraza o nacionalismo, Castelao xa é un home fogueado na loita política.
–Que representou na súa evolución política a proclamación da Segunda Republica?
–A República abríulle a posibilidade de que as súas ideas, que xa eran firmemente galeguistas, se espallasen e, ao mesmo tempo, o de poder levar a práctica o que viña pensando dende anos atrás, que era instauración dun estatuto de autonomía de Galicia, pero sempre a partires dun modelo democrático, republicano, liberal e federalista.
–Se quitamos o elemento nacionalista, cómo definir hoxe ideolóxicamente a Castelao? Acaso como un socialdemócrata, como un liberal….?
–Diante de todo, como un demócrata progresista. El quería unha Galicia de progreso e aberta ao mundo, e non rexeitaba ningunha aportación cultural e ideolóxica que viñera de fora se acreditaba que podía ser boa para Galicia.
–Por que se decidíu integrar ao Partido Galeguista no Frente Popular?
–Nesa decisión tiveron moito que ver Alexandre Bóveda e o propio Castelao porque, ambos, coincidían en recoñecer que o PG ainda era un partido minoritario e electoralmente feble, por iso consideraron que a incorporación á coalición de esquerdas era o mellor garante (de resultar vencedora, como así sucedeu) para aprobar e instaurar un estatuto de autonomía, que era o seu principal obxectivo, porque a dereita republicana xa lles demostrara en 1933 que non lles ía concedelo. Así que alinearse coa esquerda era para eles a única vía, malia que houbera que renunciar a outras cousas.
–Quenes non estaban de acordo no seo do Partido Galeguista?
–Vicente Risco, Losada Diéguez, Filgueira Valverde… e mesmo Otero Pedrayo, malia que este último aceptou a decisión de integrarse no Frente Popular por disciplina de partido.
–Algúns deles optaron por escindirse e fundar Dereita Galeguista alegando motivacións relixiosas. Foi esa a única causa ou tamén houbo diferenzas políticas?
–Naquel tempo, había moitas persoas que estaban moi marcadas pola concepción católica da vida e, en Galicia, o catolicismo era un elemento importantísimo da sociedade e asemade, velaí a clave, un compoñente esencial da cultura galega. Para algúns dos crentes, como Alexandre Bóvéda, o catolicismo era un asunto privado, que nada tiña que ver cos comportamentos políticos e sociais. Pero, para outros, como algúns dos que citei, a fe católica non era só un asunto privado, senón que atinguía a toda a actividade humana. Por iso, cando a Segunda República declara o Estado laico, o que supuña unha restricción dalgúns dos privilexios da Igrexa, estes últimos non o viron precisamente con moi bos ollos. Paradóxicamente, Risco e Filgueira, malia fundar Dereita Galeguista, si que apoiaron o referendo do Estatuto.

Seixas, na igrexa de San Domingos de Bonaval / Xoán Álvarez
–Castelao tamén era católico, malia que non destacase precisamente, coma Bóveda, por ser moi practicante.
–Castelao era un home católico, si, por iso o posicionamento que a Igrexa adoptou de apoio e complicidade co fascismo doeulle moitisimo, ata o punto de que chegou a propoñer que no escudo de Galicia se eliminase calquer alusión ao catolicismo.
–Hai quen sostén que, no seu ideario político, verquido en Sempre en Galicia, houbo un antes e un despois de Castelao provocado pola guerra civil?
-Hóuboo porque tivo que habelo, porque a guerra civil foi unha atrocidade. Castelao pensaba que as persoas estamos neste mundo para construír, non para destruír e moito menos para matarse os uns aos outros. Castelao non concebía que houbera homes que se atrevesen a rebelar contra un réxime lexítimo e democrático co único argumento das armas. A derrota da República foi a grande decepción da súa vida.
–Nalgún intre do exilio mudaron ou evoluíron as súas ideas nacionalistas previas á guerra civil?
–Non, o que ocurriu foi que a partires da guerra Castelao afonda na concepción dunha España non só republicana, senón tamén federal, e incluso anima a constituir unha confederación ibérica con Portugal. Non hai que esquecer que Castelao viviu e morreu defendendo a república federal.
–E por qué non derivou cara ao independetismo?
–Porque era consciente de que non tiña forza. Galicia non era o País Vasco nin Cataluña, e o galeguismo, naquela altura, malia que estaba en crecemento, era moi minoritario. Como home pragmático, Castelao quería cambiar a realidade, pero ao mesmo tempo era moi conscente do terreo que pisaba. El consideraba que aquela Galicia ainda estaba inmadura; cría, iso si, que se podía aspirar á independencia intelectual e culturalmente, pero non económicamente, porque para él iso era inviable naqueles tempos.
–Unha vez aprobado o Estatuto, Castelao daba por feito que el sería o primeiro presidente da Xunta de Galicia da Segunda República?
–Nese estatuto, que como é ben sabido non se puido aplicar, contemplábase, por un lado, a figura do presidente de Galicia e, por outro, a do presidente do futuro Goberno galego, e isto habería dilucidarse nunhas eleccións autonómicas. Que Castelao podería ter exercido un cargo ou outro? Iso son conxeturas que eu dende logo non me atrevería a desentranar ainda que, o que si podo a segurar, é que Castelao era moi cauto ao respecto do resultado que poderia acadar o PG nesas eleccións, e mais ainda se se presentaba en solitario.
«Tivo moi mala sorte na súa vida. Certo é que nunca se deu por derrotado, porque loitou ata o seu derradeiro día, pero as circunstancias sempre lle foron adversas»
–Cando se exilia, Castelao cre que é por pouco tempo, pero axiña decátase de que a ditadura vai para longo. De que xeito lle afecta anímicamente o “descubremento” deste feito, desa realidade?
–Despois de ter pescudado tantos anos, eu cheguei a conclusión de que Castelao tivo moi mala sorte na súa vida. Certo é que nunca se deu por derrotado, loitou ata a fin, pero as circunstancias sempre lle foron adversas: a morte do seu único fillo, a cegueira, o cancro, a derrota da República…e porriba ten que exiliarse nun país lonxano. Durante un tempo pensou que a derrota de Italia e Alemaña podería ser decisiva para que os aliados derrubasen a Franco e reimplantasen a República en España. De feito, nos seus primeiros anos de exilio estaba convencido diso, pero é ben sabido que non foi así. E iso, claro, volveu desilusionalo, e mais ainda cando de cada vez estaba máis enfermo e con menos recursos económicos.Houbo un momento en que tivo que facer todo só, sen apenas medios nin axudas, pero iso, ao cabo, visto hoxe é un mérito engadido por toda a grandeza que nos legou.
–En 1946 Castelao foi nomeado ministro do Goberno da República no exilio, do cal marcharía ao ano seguinte a causa dos enfrontamentos entre as diversas faccións republicanas. A partires de ahí, cales foron as súas relacións cos gobernos republicanos exilados?
–Castelao acreditaba que os gobernos da República no exilio tiñan que empezar por recoñecer o seu fracaso, pero el sempre se mantivo leal ao réxime republicano. El cría que todos os republicanos debían estar unidos contra Franco, e que polo tanto as Cortes do exilio debían constituirse sen divisións, entre outras razóns porque ese era o mellor xeito de gañarse a credibilidade internacional. Porén, polo contrario, o panorama co que se atopou foi de enfrontamentos e discusións, un panorama no que se botaba moi en falta a Manuel Azaña como home unificador. E, ao cabo, claro, Castelao non quixo estar ahí.
–Desenvolveu un importante labor político no exilio, pero el tamén era un home da cultura. Cales coida que foron as súas máis importantes actividades culturais unha vez que asentou a vivir en Bos Aires?
–Castelao era, ademais dun magnífico debuxante, un grande escritor e ensaísta. Pero, no exilio, veuse na obriga de facer un libro político, Sempre en Galicia, que é un testamento, un mandado para a cidadanía republicana galega. Para iso, el o quería sempre era sumar, sumar cada vez máis xente á causa de Galicia. Nese senso, na súa idea sempre estivo fundar un grande centro galego que agrupase a todos os grupos comarcais e provinciais que xa estaban funcionando. E para que? Pois para que os galegos constituísemos unha colectividade poderosa no mundo, como o son os xudeus. O que pasou foi que o nacionalismo dos galegos na emigración era máis un nacionalismo sentimental que un nacionalismo político, malia que el, como intelectual, se valeu de todo o seu prestixio para que ese folklorismo mudase en verdadeiro nacionalismo.
–Vde. cre que Castelao aprobaría a monarquía parlamentaria postfranco e vería con bos ollos o proceso de transición que se contruíu en España trala morte do dictador?
–Se algo caracterizou a Castelao, como demócrata, é que el nunca se negou a negociar. Elucubrar agora se tivese aceptado e aprobado o actual réxime é xogar a facer política ficción, pero do que si estou seguro é de que, se o chamaran para negociar, el desde logo non se negaría.
Suscríbete para seguir leyendo
- El jesuita gallego que escucha a los presos en Tailandia
- «Opero unos mil tumores de pulmón al año»
- El legado de Eduardo Barreiros
- En Vigo entendí la importancia que para un trabajador supone tener conciencia de clase
- Los camarones de la Ría de Vigo al descubierto
- “Cuando gané el oro en Atenas sentí que rompía una maldición”
- “La crónica de cómo llegaron a Galicia los restos del Santiago no tiene ningún fundamento”
- La heroína de la justicia social