O humanismo exemplar de Don Paco

Abro a fiestra por primeira vez no novo ano. Xa estamos en 2023. Ábroa co medo de quen sente demasiado mal olor e unha violencia verbal e (de feitos) que asusta.

Déixoos á beira porque hoxe quero escribir sobre un home fundamental na cultura do país e que nos transmitiu o amor polo noso defenestrado idioma, que axudou a que as letras de noso volvesen brillar e que nos contaxiou o seu amor por unha Galicia na que el cría para facernos mellores galegos e galegas.

Francisco Fernández del Riego é, como moi atinadamente o define Ramón Nicolás, un obreiro do galeguismo. Foi sempre unha persoa inquieta arredor da nosa cultura, dotándoa dun humanismo exemplar, dende a honestidade e o compromiso.

Teño moitas razóns para admirar a don Paco. Lía moitos dos seus artigos nos xornais que chegaban á miña casa e que asinaba como Salvador Lorenzana. Cando eu comezaba a dar os meus primeirísimos pasos literarios, recorrín ao seu Vocabulario Castellano-Gallego, publicado pola Editorial Galaxia en 1979. Téñoo agora nas miñas mans e vexo que me custara 325 pesetas. Nel aprendín, por exemplo, que “dudar” era dubidar e os distintos significados de “olor”: “cheiro malo” era cheirume; “cheiro ferino” que desprenden os animais, bravún; “cheiro a mar”: maruxía. E tantas outras palabras. Unha magnífica ferramenta para un novato que sentía xa paixón pola nosa lingua, pero que fora educado en castelán.

Xa publicados os meus primeiros libros, un día dei cun libro titulado Diccionario de escritores en Lingua Galega, da súa autoría, editado por Ediciós do Castro co gallo do Día das Letras Galegas do ano 1990. Collino nas mans, folleeino, fun ata o G e, emocionado, vin a entrada co meu nome. Non o podía crer. Alí estaban os meus libros e unhas liñas sobre min ata 1988.

Bibliófilos e letraferidos

Daquela veume á cabeza a figura de Del Riego, que eu vía camiñando pola rúa Progreso con moita asiduidade. Cruceime con el ben veces e eu admiraba o seu porte elegante, coas súas enormes lentes, unha carpeta ou uns libros baixo o brazo, camiñando con pasos curtos e, como o define moi ben Ramón Nicolás: “perfectamente traxado, sempre lucindo un abondoso pelo branco tal un egrexio senador romano, como a iconografía hollywoodiense nos fixo crer”. Eu pousaba a miña ollada na súa figura cunhas ganas enormes de dirixirme a el, de darlle as grazas por tanto, pero non me atrevín nunca. E ben que o sentín.

No meu imprescindible achegamento ao galeguismo, a súa persoa e o seu traballo resultaron fundamentais. Fiquei engaiolado por un mundo que non coñecía. E dende As Irmandades da Fala ata o Seminario de Estudos Galegos; dende O Grupo Nós ata aos escritores da Xeración Galaxia, e tantos outros acontecementos, os textos de don Paco resultaron imprescindibles para un mellor coñecemento da cultura galega e de todos os atrancos que persoas coma el tiveron que soportar nuns tempos negros e de miseria.

Nos vieiros da arte galega

En 1996 fíxenme cun libro moi esclarecedor que lin con entusiasmo: A Xeración Galaxia. Nel aprendín a aventura cultural e política duns homes que nos anos máis escuros do franquismo loitaron pola pervivencia de Galicia. Un proxecto compartido entre os sobreviventes do galeguismo anterior á Guerra Civil e as novas promocións intelectuais que agromaban daquela a unha empobrecida vida galega. Unha tarefa de reconstrución emocionada a través da escrita de Del Riego.

Neste libro hai un capítulo que se refire aos tres pioneiros da empresa: Xaime Illa Couto, Ramón Piñeiro e o propio Del Riego. Tres persoas que procedían da militancia galeguista pero de características diferentes. Os tres loitaron con angustia e esperanza para vencer a terrible lousa que esmagaba calquera iniciativa fóra do castelán nun réxime franquista miserable e destrutor.

Don Paco sentiuse sempre ben orgulloso do seu labor. Lembra a aparición da revista Grial, coma revista de cultura, a inauguración en Vigo da Biblioteca Penzol e, atendendo a unha iniciativa súa, o estabelecemento por parte da Real Academia Galega do Día Das Letras Galegas.

Do seu traballo en Galaxia, Del Riego subliña que, sen autoridade, estableceu unha primaria unificación idiomática. Recuperou para a aventura galaxiana antigos galeguistas cos que mantiña unha sa amizade. Deulle forma, dende un caderno, ao libro de relatos Á lus do candil, de Ánxel Fole; tras unha longa relación epistolar acadou a reintegración de Álvaro Cunqueiro ao mundo das letras galegas. “Compareceu un día en Vigo para me ler os dous capítulos iniciais dun libro que ía titular Merlín e familia”, conta.

Da súa man naceu tamén Longa noite de pedra, de Celso Emilio Ferreiro. Escolmaron entre os dous unha manchea de poemas escritos en diferentes épocas e deste xeito naceu o poemario. E así podiamos proseguir. Recolleu e mecanografou un monllo de publicacións diversas, escribiu en xornais e revistas, artellou catálogos, axudou a moitísimos estudosos, fornecéndolles datos e referencias para as súas pescudas, alentou o labor dos investigadores noveis dende a Penzol dun xeito desinteresado completamente e mil proxectos máis que salientarán os especialistas.

“Sempre dixemos Galicia, galeguismo. Endexamais perdimos a fe inquebrantable en obxectivos que aínda semellaban ser lonxanas quimeras”, escribe en A Xeración Galaxia. Sen dúbida. Pois a el se lle dedican este ano as Letras Galegas. Un grande acerto.

Suscríbete para seguir leyendo