Galegas na cima da historia e da narrativa

Organizamos un encontro coas Premios Nacionales de Historia e de Narrativa de 2022, Ofelia Rey y Marilar Aleixandre, respectivamente, na delegación de FARO DE VIGO en Santiago. A historiadora da USC acadou o galardón pola súa obra El vuelo corto. Mujeres y migraciones en la Edad Moderna e a escritora e bióloga pola súa novela As malas mulleres. A conversa prolóngase durante case dúas horas.

–FARO DE VIGO: Que supón para vostedes recibir estes premios nacionais?

–OFELIA REY CASTELAO: En Historia é o premio de maior rango que se dá a traballos sobre España. É a primeira vez que se lle dá a un libro de historia social e a un traballo sobre o colectivo feminino, neste caso o da Idade Moderna; para min é un orgullo que se lle dera a unha editorial pública, a unha publicación que sae da investigación e que competiu sen marketing ningún detrás con editoriais privadas. É un recoñecemento a unha xeración que nos anos 80 decidimos non escribir sobre raíñas nin poderosos, senón sobre mulleres anónimas. No mundo académico as mulleres non estamos tan recoñecidas porque somos moi poucas en facultades de letras, en Historia non chegamos ao 30 por cento do alumnado en todo o sistema universitario español. E no profesorado o mesmo.

–MARILAR ALEIXANDRE: Na narrativa hai outros premios como poden ser o Cervantes ou o Princesa de Asturias, pero o Nacional é o máis importante e o de máis prestixio. Outra cousa é que xusto neses días (os premios nacionais danse a coñecer en outubro) fállanse outros premios que supoñen moitos máis cartos no mundo dos best seller. Para min algo importante é que dá visibilidade tanto a Galicia cara fóra, porque eu escribo en galego, pero tamén cara dentro porque o libro, que saíu en abril do 2021 e tivo catro reimpresións, está agora de número un en vendas nas librerías galegas, é como se de repente moita xente descubrira que aquí se están a facer cousas moi boas. E fóra de Galicia, aínda que teño libros en castelán en literatura xuvenil sobre todo, serve para que se interesen pola túa obra. Este ano saíu o libro de relatos escrito no 1996, Lobos en las islas publicado en castelán en 2001 e agora recuperado pola editorial Arde.

– ¿É casualidade o feito de que as premiadas sexan dúas mulleres e dúas galegas?

– O.R.C.: Casualidade nisto non hai ningunha. Hai moito traballo detrás. O que nos distingue en xeral ás mulleres galegas do resto, e ollo, tamén seriamos iguais que as asturianas, cántabras, vascas e as do norte de Portugal, é que desde o punto de vista do comportamento, historicamente arrastramos unha relación cos homes motivada fundamentalmente polo sistema de herdanza, que nos dá moito poder respecto a mulleres doutros territorios, e tamén pola emigración.

– M. A.: Aclara que non é matriarcado.

– O. R. C.: Non é matriarcado, é que a lei permitía desde Alfonso X El Sabio no reino de Castilla o reparto igual da herdanza entre os fillos, sen distinción de sexo ou idade e permitía a mellora, que non se usaba no centro nin no sur pero si no norte, onde había propiedades pequeniñas. Esa mellora sempre ía á persoa que garantíaa o coidado da casa, e na Galicia occidental, o 80% das herdeiras maioritarias eran mulleres. Isto acabouse co código civil de 1879, que nos puliu ás mulleres.

– M.A.:  O feito de coincidir as dúas galegas este ano pode ser casualidade. No de que sexamos dúas mulleres quero desfacer un mito deses que está circulando por internet respecto a que “agora hai que ser muller para que te publiquen ou para ter premios”. Dos 21 libros de narrativa que publicou Galaxia este ano, cinco son de autoría de mulleres. Por tanto, a publicación en narrativa segue a ser un campo masculino, os directores de editoriais son homes, os consellos tamén e os xurados de premios, críticos, ecétera. Nas catro décadas que leva funcionando o Premio Nacional de Narrativa con tal nome eu son a sexta muller premiada. O que ocorre é que agora mudou a mirada, tamén se teñen en conta ás mulleres, non é que só se fixen nelas. Volvendo co exemplo de Lobos nas illas, un libro que nin cando saíu en galego en 1996 nin en castelán en 2001 ninguén se fixou en que hai un relato sobre a violencia de xénero e outro relato sobre amor homosexual. Agora a crítica xa se para niso. Na última década o feminismo pasou a ser mainstream, a ser aceptado pola maior parte da sociedade, non toda polo que estamos a ver. Podo citar outro libro, A cabeza da medusa, de literatura xuvenil, baseado na historia real dunha violación de cando eu era directora de instituto en Vigo. Cando sae en 2008 lese nos institutos, pero a partir de 2018 o libro dispárase pola “violación da manada”, e iso que a violación de libro é simbólica. Para min é fantástico que se reedite un libro escrito hai trinta anos porque todos os que escribimos aspiramos a que as nosas obras cheguen a ser clásicos. Por outra banda, creo que algunhas mulleres agora podemos ter ese tempo continuado que se necesita para escribir unha novela. Virginia Wolf falaba de ter unha habitación propia, pero eu digo que tamén ter un tempo propio, algo que tradicionalmente non ten a muller por estar encargada do coidado da casa e da familia.

– O. R. C.: Eu, por exemplo, incrusteime nunha facultade. Cando estudaba quinto xa tiña baixo o brazo o contrato para quedarme na facultade, porque basicamente ao doutor Eiras tanto lle tiña que foras home ou muller: o que lle importaba era que rendiras na investigación. Non tiven problemas de integración na USC, logo tívenos fóra. Teño que recoñecer que nós tivemos un contexto moi privilexiado e iso facilita que poidas traballar no que queres. Eu empecei a dirixir teses moi nova e iso fixo que me metera directamente na historia das mulleres, non fun eu directamente. As institución públicas son moito máis igualitarias que o mundo privado, onde fan o que lles dá a gana. Hai pouco mandei unha queixa á editorial Pons porque no seu comité científico non hai nin unha sola muller no ano 2022. Iso non pasa nos centros públicos.

"O século XIX fixolles moito dano ás mulleres e tamén as escolas abertas por indianos que eran máquinas de emigración"

Ofelia Rey

— Historiadora

– Antes dicía Marilar que hai que desmentir iso do matriarcado galego.

– O.R.C.: Eu estudo a Idade Moderna, que non é o mesmo que a contemporánea. O século XIX fixo moito mal neste país, o de ter a muller encerrada na casa como o anxo do fogar é un invento da burguesía dese século. Europa ata a Primeira Guerra mundial era rural e a muller dos países do sur traballaba o campo. Faise unha distinción entre mulleres domésticas, que son as andaluzas, e os seus homes eran xornaleiros sen terra propia, pero alí onde a familia tiña terra propia traballábana o home e a muller. A responsabilidade da casa, das hortas do redor e do coidado dos nenos e dos vellos recae na muller, sobre todo no contexto migratorio. No máster de xénero que imparto, o primeiro que lle pregunto ao alumnado é onde traballa a súa avoa (a maioría din que na aldea), quen levaba os cartos á casa (dinme a avoa) e onde estaba o teu avó (na emigración). Non vexo que haxa que clasificar as sociedades entre matriarcado ou patriarcado, os sistemas son adaptativos.

– M. A.: O que pasa é que o patriarcado si existe, é un conxunto de sistemas e ideoloxías para ter a muller nun papel secundario. O matriarcado como algo no que a muller teña o poder nunca existiu que se saiba; e moito menos como contraposición ao patriarcado, para someter aos homes. Moitos din “na miña casa manda a miña muller”, vale, si manda en que se pon de comida ou na cor das sabas; pero outra cousa é a estrutura social. Non é que as mulleres non tiveran dereito a voto. Volvo a pór o exemplo da miña novela As malas mulleres, para a que estiven buscando documentación: o analfabetismo en Galicia e España durante o século XIX e gran parte do XX era moi alto, pero o feminino era moi superior ao masculino – iso sucede en calquera sociedade e incluso no presente, na India a taxa de analfabetismo feminino e 20 puntos maior ao masculino–. Narciso de Gabriel, profesor de Historia da Educación na Universidade da Coruña que estudou a historia de Elisa e Marcela, accedeu a informes de inspectores de ensino primario que dicían que os mestres protestaban porque os pais lles dicían “non lle ensine a escribir á miña filla ou só as primeiras letras para que saiba asinar”.

– O. R. C.: En Galicia, Asturias, País, Vasco e Cantabria tiñamos as taxas de analfabetismo feminino e de alfabetización masculina máis altas e o factor común é a emigración. As escolas abertas polos indianos foron unha máquina perversa de emigración, os pais mandaban os rapaces para que aprenderan a ler e escribir para que marcharan a América, incluso os fundadores desas escolas dino claramente: “Yo que emigré de Galicia muy pobre y en mi ignorancia quiero que…”. Logo iso dá a volta e na época en que fun á escola na niña aldea nos anos 60 eramos 35 nenos e 58 nenas. A principios desa década foi das primeiras veces en Santiago onde o número de mulleres superou ao de homes porque o proceso foi ao revés: a nena que estude porque el xa atopará traballo no mar, de canteiro ou vai para Alemaña.

– M. A.: Os próceres, os intelectuais, algúns amigos das protagonistas históricas da miña novela, opoñíanse a que a muller estudase. Pérez Costales, que foi ministro e está considerado filántropo na Coruña, onde creou unha escola de nenos, dicía que as mulleres intelectuais eran un monstro, un híbrido entre home e muller, e era o médico da familia de Emilia Pardo Bazán, quen o tomou de modelo para o doutor da súa novela en contra da pena de morte A pedra angular. Logo estaba Roberto Santos Novoa, que se opuxo radicalmente ao voto feminino porque aseguraba que a muller era histerismo no seu libro La indigencia espiritual de las mujeres. E o seu busto aínda está hoxe en día presidindo as escaleiras da facultade de Medicina de Santiago. Non digo que o saquen, porque seguro que foi bo médico, pero pódeno pór nun lugar menos visible.

– Como vedes a actual diferencia de opinións dentro do feminismo respecto á lei trans e á abolición ou á regulación/abolición da prostitución? Considerades que esa división é unha cuestión xeracional?

– O. R. C.: No ámbito no que me movo eu, que somos as que nos anos oitenta empezamos a ver isto, non é un tema que se vexa preocupante. Non nos causa ningún problema nin sequera teórico, que cada un milite no que queira, eu aí teño as miñas consideracións persoais que non vou explicitar publicamente. Hai xente que intenta desde fóra que se vexa como unha división do feminismo.

– M. A.: Eu creo que, primeiro, non é xeracional, a min paréceme que é unha competencia política entre dúas partes do goberno que queren subliñar quen ten máis a bandeira do feminismo e por desgraza trasládase a unha pequena parte do feminismo. Creo que é un aspecto particular que en canto se aprobe a lei trans desaparecerá. O feminismo é a única revolución que triunfa no século XX e principios do XXI, isto de hoxe véxoo como bastante puntual que se dá en España. Hai moitísimas cousas nas que o feminismo, que pretende a igualdade do 50% da poboación con respecto ao outro 50%, está de acordo. Sempre dixen que hai moitos feminismos, o cal non quere dicir que teñan que opoñerse, e a xente que utiliza certo tipo de cousas para intentar enfrontar a unhas feministas con outras son un problema. No tema do abolicionismo, que acabas de citar: teño amigas que non son abolicionistas da prostitución e son moi feministas. Por outra banda, estou en contra dos ventres de aluger e non creo que teña cabida dentro do feminismo.

– Creedes que hai ameazas reais de involución?

– O. R. C.: Imos por partes, no contexto europeo o feminismo español está máis evolucionado e organizado que noutros países. Nunha das primeiras reunións de Historia ás que fun había unha norteamericana que se cambiara tres veces de apelido e ía de feminista, co cal non era ninguén para dicirnos nada se cada vez que casaba supeditaba a súa filiación á do seu marido. En Francia, cada vez que tes que encher un formulario tes que por señorita ou señora e tamén o nome do marido; e iso que fixeron unha revolución, para que? No falso paraíso nórdico só hai que coller as estadísticas na Unión Europea de investigacións adxudicadas a mulleres, a cousa é divertidísima.

– M A.: Non hai máis que ler a Stieg Larsson en Os homes que non amaban as mulleres. Respecto ao dos apelidos que di Ofelia, eu na novela As malas mulleres, que falo dos cárceres, atopeime con que as mulleres aparecían nos documentos como “señora de”. De feito, Julia Viqueira Flores- Calderón, integrante da fidalguía, estaba referenciada como Julia de Cortón porque era a esposa de José Pascual López-Cortón, o que financiou os primeiros xogos florais da Coruña. En xeral, Europa é hoxe unha illa de benestar. Había que cambiar a política migratoria, pero presérvanse os dereitos humanos e a educación e sanidade públicas, todo iso a pesar das ameazas que hai tipo Isabel Ayuso. Eu, que estiven vivindo en Estados Unidos, tardei tempo en decatarme que a educación infantil empezando aos tres anos só existe en Europa, alí empeza aos seis. Ameazas de involucionismo? Pode haber pasos atrás? Claro que si, mira o caso de Afganistán ou de Irán, onde a muller nos anos 70 levaba minisaia. A relixión é un dos axentes que permiten a involución, en Israel incluído. En Europa hai partidos de extrema dereita que un dos seus obxectivos é eliminar todo o tendente á igualdade, outra cousa é que as sociedades e a propia fortaleza do movemento feminista dificultaría esa involución. Unha proba diso é que a dereita que sempre di que eliminará certas leis, como a do divorcio ou a do aborto, cando chegue ao poder, non o fai e o propio Álvarez Cascos acábase de divorciar por terceira vez. Por iso é tan grave que partidos da dereita democráticos estean competindo por un espazo común coa extrema dereita.

O. R. C.: Deixando á parte o tema da relixión, eu traballando en Francia vivín as manifestacións sobre o tema do velo islámico. Nunha delas tiraron un adoquín contra a ventá da biblioteca onde estariamos traballando sesenta persoas, entre elas a muller do entón primeiro ministro Lionel Jospin, e tivemos que ir a gatas cara o corredor. O que se formou en Francia, que obrigaba as feministas a pronunciarse sobre o tema, si ou si foi tremendo. Afectounos porque traballaba con nós unha marroquí que nunca levara velo e de repente apareceu con un e díxonos que era complemente libre de levalo. Seguro? Por non falar de Sudamérica, das sectas protestantes que son machismo puro.

Feijóo planea derogar casi una decena de leyes de Sánchez si llega al Gobierno

– Consideran eficaces e necesarias as campañas para que as mulleres escollan carreiras científicas nas universidades?

– O. R. C.: Non é en todas as ciencias, o que queren é que vaian ás enxeñerías. Por que teñen que ser enxeñeiras se non queren? Entre outras cousas porque son carreiras lentísimas e elas son o suficientemente listas para querer facer outra cousa. As facultades de ciencias están cheas de mulleres, ese fenómeno débese aos números clausus e á selectividade, da que son moi partidaria porque está beneficiando moito ás mulleres, que teñen notas máis altas e son as primeiras en escoller carreiras que lles interesan.

M. A.: Estamos no de sempre: nunha sociedade onde houbese igualdade, homes e mulleres escollerían igual ciencias ou letras porque non hai diferencias no cerebro. Nos anos noventa un dos primeiros estudos que fixen despois de facer a tese foi sobre o sexismo en ciencias. Nos libros de ciencias non había mulleres, as fotos eran de homes, incluso as mans que aparecían eran masculinas. Eu daquela dicía que se non escollían ciencias non era porque o cerebro feminino fora distinto, senón pola sociedade. Agora que os rapaces teñen peores notas, non digo que o seu cerebro sufriu unha mutación, non. O que pasa é que homes e mulleres son educados de distinta forma aínda que as nais e os pais digan que os educan igual. En xeral, aos rapaces permítenselles máis gamberradas porque lles parecen simpáticas e iso fai que en clase saquen peores notas; elas son máis disciplinadas. Sobre esas campañas de elección de carreiras, teño que dicir que a xente de Física ten unha tendencia a tomar a parte polo todo e cren que a única carreira de ciencias é a súa, eu dígolles en broma a amigos físicos que o de eles son ciencias sobrenaturais e o meu, ciencias naturais. En Bioloxía, cando eu estudei nos anos 60 xa eramos máis mulleres que homes, en Química hai tempo que tamén, en Medicina tamén; outra cousa son a Física e as enxeñerías e hai hai moitas cousas que inciden: nas enxeñerías durante moito tempo a metade dos profesores eran xente de tempos pretéritos que dicían “que fan aquí as señoritas se non van a aprobar?”. A min, que estiven dubidando se facer arquitectura , a miña nai dicíame “non a fagas porque ao mellor ti es arquitecta e o teu home enxeñeiro técnico e vas gañar ti máis ca el”, había certa presión social. Ademais, o nome dun estudo pode mudar a proporción de homes e mulleres, por exemplo Informática cando se chamaba así na Universidade de A Coruña había un 30% de alumnas; hai anos mudáronlle o nome a Enxeñería Informática e a taxa baixou ao 10%. A palabra enxeñería está codificada ao campo masculino.

– Qué opinan das cotas de discriminación positiva?

– O. R. C.: Aplícanse só a institucións públicas en casos concretos como a constitución de tribunais nas universidades. Nunha ocasión houbo un tribunal composto por cinco mulleres e xa se oían comentarios, o ano anterior eran cinco homes e ninguén dixo nada. Hai un tic neste país... Que como vas deixar que haxa cotas xa sen os señoros! Na miña facultade hai un grupo que tenta meter sempre a cota de mulleres nos suplentes dos tribunais, cando ten que ser nos titulares. Pasoume unha anécdota nun congreso organizado pola Real Academia de Historia ao que fun de invitada no ano 2000 e mirei no programa que de 105 poñentes invitados, cinco eran mulleres e catro delas estaban nunha sección presidida por un home que se chamaba “Vida cotidiá” (a quinta muller era eu e como me tiñan por rebelde metéronme en “Resistencias sociais”). Fun dicirllo a un do comité científico e díxome que era cousa da presidenta de academia, Carmen Iglesias.

M. A.: Noutros países hai cotas, en España non existen, excepto en cousas moi concretas das universidades públicas que teñen que ver cos tribunais, o cal non evita que o comportamento de moitos homes é tratar a compañeiras catedráticas como se foran as súas secretarias. Si existen as cotas electorais e para min son como muletas, é dicir, algo que no debería existir se houbese igualdade. Ocorre que cando van homes nas listas todo o mundo pensa que vai por mérito e cando vai unha muller pénsase que é pola cota. Alguén dubida que Ana Pastor ou Yolanda Díaz sexan competentes? E poño exemplos de ministras de partidos políticos moi distintos. Logo están as academias e comités científicos que son súper machistas. A Real Academia Galega é a que ten máis mulleres, porque de trinta cadeiras, neste momento hai nove mulleres, dúas delas electas que lles falta por ler o discurso. E iso foi porque algún home dixo nun momento “imos mirar os méritos, non importa que sexan homes ou mulleres” ou porque viron que non se correspondía coa realidade social.

– Existe o teito de cristal nas vosas ocupacións profresionais?

– O. R. C.: O sistema universitario español non pon dificultades, pero si a sociedade. No meu ámbito, cada seis anos sometémonos a un control voluntario que che abre ou pecha portas cara a cátedra. Son os sexenios e as mulleres teñen como media un menos que os homes. Isto é porque a fase máis produtiva para facer investigación, a de despois de facer a tese, coincídelles a moitas mulleres co ciclo biolóxico e deciden ser nais. E logo vén un segundo ciclo do que ninguén fala que é o do coidado dos maiores.

"Fun rompendo o teito de cristal coa cabeza desde os anos 60, sempre digo que teño cicatrices"

Marilar Aleixandre

— Escritora e bióloga

–M.A.: Eu distinguiría entre antes e despois do 2004 e aí hai que darlle mérito ao PP que puxo o sistema de acreditacións para as universidades públicas, que rematou coa selección a dedo por parte dos catedráticos. Eu marchei da Universidade Complutense onde empecei a miña tese sobre entomoloxía despois de que me pasaran por diante tres homes con currículos peores que o meu. O catedrático, Salvador Peris, un tipo do Opus, dicíame: “Marilar, las mujeres ya se sabe, os casáis tenéis hijos y no hacéis investigación”. Foi profético, excepto no de ter fillos, porque casei e investiguei. Decidín non ser nai e mirábano como algo case herético. Grazas a iso vin a Galicia a ser profesora de instituto e acabei facendo literatura en galego. O teito de cristal existe de moitas formas e eu sempre digo que o fun rompendo coa cabeza, xa teño cicatrices. Hai o teito de fóra, o do catedrático que non che permite promocionar; e o de dentro, o das propias mulleres que asumen como papel na sociedade os coidados da familia. Neste momento a sociedade xa ten bastante asumido que as mulleres teñen os mesmos dereitos, pero aínda non asumen que tamén deben ter os mesmos deberes.

Suscríbete para seguir leyendo