“Publiquei o meu primeiro texto literario en letras de molde, como daquela soía decerse, en FARO DE VIGO, cando tiña 15 ou 16 anos, á volta dunha visita a Lisboa. Tituleino Impresiones de una excursión. Escribir nos xornais foi unha especie de vicio, dunha adicción que non cesa nunca de me gobernar” . Así se expresa Xosé Luís Méndez Ferrín (Ourense, 1938) na nota previa de No Fondo dos Espellos, un volume recén editado pola Universidade de Vigo, que reúne os seus artigos publicados entre 2015 e 2020 no suplemento El Sábado do xornal decano da prensa española.
-As súas colaboración continúan chegándonos á redacción escritas a máquina e, para localizalo, temos que chamar sempre ao número fixo da súa casa. É Vde. un resistente ás novas tecnoloxías?
-Non, non. Escribo a máquina e tamén a man porque así o teño por costume e por comodidade propia. Teño móbil, pero só o uso para chamar eu, non para que me chamen. E non,insisto, non é que me resista ás novas tecnoloxías, porque se o fixese sería parvo; o que pasa é que para o tipo de textos que escribo apenas necesito de Internet xa que a maioría das cousas das que falo, nomeadamente en No Fondo dos Espellos, non están , agás casos moi puntuais, no ciberespacio. Cando necesito preguntarlle algo a Mr. Google pídolle axuda á miña muller ou a quen teña man, e xa está.
-Por certo, herdou a máquina de escribir do seu pai. Quen era Venancio Méndez e de que xeito influiu nos seus camiños da vida?
- Na profesión, en nada. Él era xuíz e o que quería era que fixese a carreira de Dereito. E que fose xuíz, coma el ou, senón, avogado, fiscal, notario…profesións nas que se gañaran cartos, vaia! E nese senso, decepcioneino: fíxenme mestre, coma miña nai, Maruxa. Sen embargo, por outra banda meu pai desempeñou comigo unha función crítica moi interesante, era un home moi culto, e orientoume sobre todo nas lecturas históricas.
-E ideolóxicamente?
-Militante do Partido Republicano Radical, o que lideraba Alejandro Lerroux, e tamén foi membro do movemento agrario. Tivo un pasado xuvenil moi movido, moi activo, pero despois da Guerra Civil, instalouse no sistema. Non era facista, pero digamos que se acomodou seguramente para protexer á familia, por iso nunca quiso que me comprometese con causas políticas, e menos coas perigosas. Sabía moi ben de que estaba falando.
-É curioso que cando Vde. regresa nos seus textos xornalísticos autobiográficos aos tempos da posguerra, que foron os da súa nenez e adolescencia, rara vez o fai coma se foran uns anos especialmente crueis, duros, até terroríficos
-Eu procurei sempre fuxir dos tópicos cinematográficos e novelísticos que falan da posguerra como un lugar de horrores. Claro que houbo horrores, e moi duros! E o gran horror éra o réxime dominante, o do fascismo español, tan mediocre que nin siquiera tiña autonomía fronte á Igrexa católica; polo contrario, todo era todo sumisión, un espectáculo grotesco. Pero ainda así cando un é rapaz e vive as experiencias iniciáticas tende a lembralas como situacións sempre gozosas, quizais por ser únicas, e nas que se pasa ben… malia que as veces tamén se pasara mal.
-Cales foron as lecturas,e os autores, que o levaron a pensar que Vde. tamen podía escribir libros?
-A min o primeiro escritor que me impresionou foi Xulio Verne, téñoo dito moitas veces, de feito sígueme impresionando, sobre todo por Vinte mil leguas baixo os mares. El tiña unha vocación científica que eu admiraba e admiro.
-Refírese Vde.ás suas incursións na zooloxía?
-Si, e nas ciencias naturais en xeral. Nótase ben nalgúns dos artigos deste libro, pero conste que o fago consciente de que son un intruso da ciencia.
-Quen é o seu personaxe favorito de Verne?
- O profesor Aronnax, sen dúbida.
-Vaia, pois tivera apostado polo Capitán Nemo.
-Non, que va! Nemo é un individuo inalienable, é moito máis que unha persoa e , por suposto, que un personaxe; é un símbolo da liberdade social e da liberación dos pobos, pero a mín non me gustaría ser el, senón Aronnax, o que viaxa con el.
-E despois de Verne?
-Viñeron otros autores, pero Verne é o único que sempre estivo aí.
-Os seus últimos libros foron, como este, recopilacións de textos xornalísticos, pero quen mais e quen menos agarda que Vde. nos sorprenda e publique algunha obra literaria, desas que os escritores adoitan ter agochadas no caixón
-Non teño nada gardado. O adecuado a miña idade é máis ben a reflexión teórica na medida das miñas forzas. Eu non son filósofo nin científico, pero si que gosto de reunir ideas e presentalas. Agora tócame iso.
-E escribir unha nova obra: unha novela, relatos, poesía…?
-Non, nada. Penso que xa escribín mais do que debía.
-Será por autoesixencia, porque se pon moi alto o nível?
- O que pasa é que eu procurei facer sempre libros diferentes. Hai escritores que sempre están escribindo o mesmo libro, co mesmo estilo, ás veces co mesmo tema….escritores que se acomodan e, ben, alá eles. Mira, eu admiro moitísimo a Borges, pero a verdade é que os contos de Borges sempre son iso: os contos de Borges. E unha das cousas que me molestou sempre de producir literatura é a reiteración.
-Por iso rexeitou definirse como “escritor profesional”.
-En grande parte, si. Se vivise de escribir, tería que facer o que facía, con todos os respectos, Marcial Lafuente Estefanía: ser unha factoría de producción de libros.
-Volvendo a No Fondo dos Espellos, deste libro pódese decir que é un producto “made in Vigo”. Está o FARO, está a Universidade, e está Vde., que tense confesado mais unha vez namorado esta cidade. E eu teño que preguntarlle por que este romance con Vigo.
-Pois non cho podo decir con exactitude. É como se me preguntases por que amas tanto a unha muller, ou por que ela ámate a ti…O namoramento é cego.
O MESTRE
-Vde. tivo varios mestres, pero un Mestre: Otero Pedrayo, o home de quen adoita confesar que máis o influiu. Por que?
-Polas súas obras, polos seus libros e, claro, porque foi profesor meu durante dous cursos en Filosofía e Letras. A súa asigntaura era Xeografía, pero iso importaba pouco porque Otero enfocaba cada clase dun xeito diferente, e sempre nos proporcionaba unha orientación,un matiz…ata convertir as suas leccións nunha inmersión nas culturas galega e europea. Figuras coma el son difíciles de atopar na vida, de feito eu só atopei unha: a el.
-Tamén din iso de Vde. algúns dos seus alumnos.
-O que pasa é que eu estaba xa moi limitado polo sistema de Ensino. A miña asignatura era Lengua y Literatura castellana e daí non podía moverme. Ademais, os meus alumnos eran máis novos que os de Otero Pedrayo, ainda estaban por formar culturalmente, sen embargo teño que confesar que gocei moito facendo pedagoxía.
-Asemade tivo e ten Vde. varios amigos pero, en Vigo, todo o mundo o lembra con Fernández Del Riego. Semellaban o Yin e o Yan, pero sempre xuntos nas grandes ocasións
- A Del Riego, ademáis de como escritor, eu coñecino como político. Nesa altura, era un home de aparato, da organización do galeguismo, no que tiña unha actuación orgánica. Pola contra, debido a que eu e outros fundaramos na clandestinidade a Unión do Pobo Galego (UPG) neses anos, disentíamos moito. Malia todo, esas diferencias non afectaron nunca á nosa amizade.
-A que diferencias se refire concretamente?
-El, que era un home moi disciplinado, militaba nun Partido Galeguista que daquela estaba rexido por unha tendencia proatlantista, pronorteamericana e, consecuentemente, anticomunista radical...e os comunistas eramos nós, así que…Dito isto tamen direi que, ao final da súa vida, Del Riego rompeu por fin con todo aquelo, deixou de ser disciplinado, vaia, co cal seguimos sendo amigos e, ademáis, más próximos nas nosas ideas.
“Ser nacionalista non produce máis que disgustos”
-Próximos e unidos polo galeguismo ou,se o prefire, polo nacionalismo. Ser nacionalista galego, é algo que se aprende ou que se sinte?
-As dúas cousas. Desde logo non se sinte no bandullo, como decía Castelao, porque ser nacionalista non produce mais que disgustos.
-Pero Vde. así o elexiu.
-Si, claro, porque era a máis movida. Pero non, non se pode facer carreira como nacionalista, a non ser eses nacionalistas profesionais que apareceron en Galicia trala morte de Franco. Esperaron a que morrera o dictador para beneficiarse diso.
-De quen fala?
-Falo dos que ocupan a meirande parte da Academia Galega, do Instituto da Lingua…aos que teñen tomado tamén todo o Consello da Cultura, e que son inamobíbeis. Pero na miña xuventude ser nacionalista non producía más que disgustos e, en todo caso, non daba beneficios.
-Aínda lle doe o xeito en que Vde. saiu da presidencia da RAG? Arrepíntese de ter aceptado ser presidente da Academia?
-Téñome arrepentido de moitas cousas que fixen na miña vida, pero desa concretamente non me arrepinto en absoluto. Eu fun chamado á Academia por varios compañeiros, entre eles Del Riego, e aceptei porque pensaba que merecía a pena convertir a RAG en algo diferente a un cadáver. Xosé Ramón Barreiro e o citado Del Riego xa traballaran moito a prol dese mesmo cambio, e eu fun alí coa pretensión de continuar ese labor que fixeran eles. Pero,claro, topeime cos galeguistas profesionais dos que falaba antes, e particularmente os artellados en torno ao Consello da Cultura Galega, que non aturan a ninguén que non sexa da súa loxia. Foron eles, coa colaboración inestimabel do xornal Abc, os que me botaron fora, os que terxiversaron feitos,os que mentiron, dito claramente: os que conspiraron para expulsarme.
-Sentiuse traizoado?
-Traizoado non, vítima dunha conspiración, si, e tan ben montada que ainda segue aí.
-Isto acórdame que teño que facerlle unha pregunta de parte do seu colega Pedro Feijoo, un dos escritores máis lidos en galego na actualidade: Por que hai tantas liortas nas Letras Galegas?
-Pero se é ao contrario! Hai demasiadas poucas polémicas, o que hai é moito covarde que non polemiza. O debate, o conflicto, incluso os enfrontamentos, son os mellores sinais de que unha cultura está viva e goza de boa saúde. Pero na cultura galega non hai debate, nin discusión, nin nada disto, o que hai e silencio.
-Tamén foi Vde. amigo de Torrente Ballester. Podería contarme algunha anécdota con el?
-Torrente era un home brillante, intelixentísimo. Unha vez díxome: “En las entrevistas, jamás digas la verdad. ¿A quien le importa lo que pienses? Si acaso, a tus amigos...”.
-Iso vai deixar quedar mal esta entrevista.
-Iso dixoo Torrente, non eu.
-Non está Vde. xa canso de levar a etiqueta de “candidato ao Nobel” se sabe que é o máis probable é que non llo concedan nunca por ser escritor en lingua minoritaria?
-A mín paréceme que está ben que propoñan a un escritor galego para Premio Nobel. E ogallá houbera moitos autores que escriben en galego e estiveran propostos! Iso demostra que estamos aí, e que non temos complexos. Recordo que unha vez, fai moitos anos, intentamos dende a Asociación de Escritores en Lingua Galega propoñer como candidato a Ánxel Fole e…sabes que pasou? Que os membros da Academia Galega primeiro botáronse a rir e despois rexeitáronno, non lles cabía na cabeza. Había tal complexo de inferioridade, causáballes tanta vergonza…E iso si que non pode ocorrer, e menos na RAG. E claro que son consciente de que é difícil que o concedan, pero iso que máis da!
“Fukuyama equivocóuse: a historia continúa"
-Como fai para, no século XXI, manterse comunista e “sobrevivir ao intento”?
-Sobrevivir ao intento? Se se quere comprobar in situ pódese viaxar a Bolivia ou Venezuela, para comprobar como pretenden facelos fracasar. Ou viaxar a Cuba, onde levan máis de sesenta anos agantando o acoso e derribo. Ou a China, onde se decatarán de como conviven os dous sistemas e como se está a convertir no país máis avanzado do mundo. Nestes intres, no planeta Terra, hai unha retirada dos Estados Unidos, entre outras razóns porque o país mais grande do mundo,Rusia, e o país máis poboado, China, xa non obedecen ao Imperio, de maneira que a idea de globalización xa crebou, cousa que hai uns cantos anos non se podía nin pensar. Fukuyama dixo que a Historia finara, que non había máis solución que o capitalismo, pero equivocouse: a Historia continúa,coas súas contradicions, coas sus evolucións, cos seus cambios, como fixo sempre. Senon fora así, estaríamos ainda cavernas.
-¿España convive co cadáver da guerra civil, como di o historiador Núñez Seixas?
-As feridas seguen abertas. E se os cristians de todo o mundo lembran as feridas de Cristo despois de máis de dous mil anos….como no iamos nós a ter moi presentes as feridas da Guerra Civil? Si , de certo que aquí houbo un”cristo” moi gordo, e si, seguimos convivindo con el. Como senon explicar que en Galicia estemos gobernados polo partido de Fraga Iribarne?
