Play-Doc retrata a violencia do franquismo en Galicia

10 de marzo de 1972. Os sindicalistas ferroláns Amador Rey e Daniel Niebla son asasinados pola policía do réxime franquista. Ambos os dous participaban nese momento nunha manifestación en Ferrol que protestaba contra o despido de seis traballadores do astaleiro público Bazán por demandar un convenio colectivo propio.

Estes crimes quedaron impunes como tamén os que se sucederon nos días posteriores coa policía e a Brigada Político-Social –a secreta da época– a deter outros traballadores activos na forza sindicalista.

Un deles era Fernando Miramontes e sobre a súa detención xira a curtametraxe «O costume do traballo», do director Luis Morla, cuxo título bebe dun poema de Uxío Novoneyra sobre os feitos daquel día de marzo que se converteu a posteriori no Día da Clase Obreira Galega.

Ao longo da peza, toda con imaxes actuais do astaleiro Navantia, reconstrúese a persecución e represión que viviron os obreiros naqueles días, incluída a violencia extrema dos axentes cando os levaban á xefatura no famoso coche «tiburón» (Citroen DS) para seren interrogados e, por suposto, mallados con perigo serio para a súa vida.

Un rapaz, vestido cun mono de operario, vai relatando o testemuño de Miramontes, mentres as imaxes percorren a cidade. O documental vaise proxectar o día 10 a partir das 16.00 horas no Teatro Municipal de Tui.

A violencia do réxime franquista tamén é o eixo de «O silencio herdado», unha longametraxe documental galega que se verá no Play-Doc. Nesta, Lucía Dapena González aborda a crueldade da ditadura ao fixarse en como afectou a súa familia a través do silencio.

«O documental nace –explica Lucía Dapena– o día que eu me entero de que o meu avó estivo en varios campos de concentración franquista e tamén nun campo de traballadores escravos en Navarra. Eu souben da historia cando tiña 27 anos. Impactoume dunha maneira moi bestia entender que, na miña familia, non se falara do tema ata entón. Empecei a investigar pero o meu avó xa estaba encamado e eu non podía falar con el».

Polo tanto, Dapena optou por tirar do fío da súa avoa Edilia para conseguir revelar a historia detrás do seu avó. «Empeceu un proceso de gravación con ela. Ao principio, era amateur para intentar entender que pasara nesa época. O que atopei foi a imposibilidade de falar por parte da miña avoa. Ela non quería», sinala a cineasta que estreará o documental no festival de documentais DocsBarcelona este venres mentres que no Play-Doc se poderá ver o sábado a partir das 19.00 horas no Seminario Menor de Tui.

No documental, presenciamos os intentos da directora para facer lembrar e relatar o sucedido ao seu home no franquismo mais a señora négase unha e outra vez visibilizando o medo a falar do tema.

«A historia concreta do que pasou co meu avó –sinala Dapena– pasou a un segundo termo para empezar a mirar o silencio da miña avoa e a enteder o que dicía», o que significaba esa falta de colaboración, de palabras, de relato.

«O filme é un xeito de escoita a este silencio para entender o que nos di. No momento da edición, foi cando nos dimos conta de que ese silencio, en realidade, era moi complexo. Deixa ver un medo aínda vixente. A miña avoa tiña tan aprendido que non se podía falar do tema que aínda que pasaron 40 anos da fin do franquismo ela sentíase incapacitada para falar», reflexiona a cineasta.

Realizar o documental fixo que Lucía Dapena se decatara do «trauma, dor e dó» que viña arrastrando a súa avoa a través do silencio. «Iso é o que quedou na miña familia. A miña avoa e o meu avó morreron sen transmitir esa parte da historia. Eu quedei co silencio. Este documental é un acto político porque resignifica o silencio para politizalo. Ese silencio non está baleiro; ten cousas que dicir, cun transfondo de dor e trauma», opina a creadora galega quen recoñece ao final que a súa avoa «tamén tiña dereito ao silencio».

Outra historia familiar en primeira persoa é a de Carmen Méndez en «Pura», que levou o premio á mellor curta documental nos Mestre Mateo deste ano.

Comparte Carmen Méndez que «no 2020 coa pandemia, empezou a rondarme a idea. Estaba nun momento de búsqueda persoal. Sentín a necesidade de aprender máis de min, de voltar á casa para atoparme. Tiña moita ansiedade e non sabía que me pasaba. Pensei en volver á raíz, que estando coa miña nai e a miña avoa ía atopar a maneira de saír dese momento. Conseguino, o retrato que lle fago á miña nai e á miña avoa é o meu propio relato».

A curta fala ademais dos coidados, da muller no rural galego e do dó pola ausencia de persoas ou pola perda de espazos na paisaxe da comunidade debido a infraestruturas. Sobre isto último, resulta interesante anotar os sentimentos da nai pola fenda que provocou a autovía. «Esta é unha metáfora na curta; simboliza ese corte, que corta o val e simboliza un corte na nosa vida» porque nesa altura faleceu o seu pai.

Este documental –rodado na casa familiar de San Miguel de Neira de Rei en Baralla (Lugo)–presenta momentos emotivos que chegan ao corazón dos espectadores pero tamén de quen participou na peza. «A cámara nestes proxectos persoais e intimistas actúa de catalizador a veces para chegar a lugares que doutra maneira non se tería chegado. Miña nai fala do dó e de como afrontei iso; eu funme emocionando, acabei chorando, miña nai fíxome chorar e ela acabou chorando. Foi moi revelador, nunca tiveramos esa maneira de falar así» de como lle afectou á realizadora á morte do proxenitor.

O eu é corpo principal ca curta «Patios de luz». Nesta última, Fran Rodríguez Casal presenta ao redor dun texto de Su Garrido Pombo unha reflexión sobre o que a poeta e cantautora comentaba nos seus concertos nos patios de luz vigueses sobre as viaxes da aldea á cidade que facía de nena.

Como se fora unha road movie, a curta métenos nun coche dende Traspielas, en Fornelos de Montes, ata a cidade olívica mentres unha voz en off fala das lembranzas infantís desa estrada, de como ese desprazamento é como entrar en trance ou facer meditación na procura do mundo interior. «Os patios son a esencia do que somos», sinala Fran Rodríguez. A súa curta verase o 10 de maio ás 16.00 horas.

Ademais, no Play-Doc poderase ver tamén «Deuses de pedra», o filme rodado durante 15 anos nunha aldea portuguesa dun rural que queda baleirado. Ademais o filme de Iván Castiñeiras, fíxase na historia dunha familia crebada pola emigración e pola evolución das relacións afectivas. Tamén reflexiona sobre o efecto da modernidade e das explotacións mineiras.