"Fórono buscar á escola, estaba cos rapaces e deixáronlle terminar a clase. Despois levárono xunto do cemiterio e pola espalda pegáronlle catro tiros". É o terrible testemuño dun dos alumnos, todos mortos xa, de José Vázquez Grela, o mestre da Escuela Nacional de Niños de Nigrán, asasinado o 12 de setembro de 1936 a mans de falanxistas pola súa ideoloxía republicana de esquerdas. Recólleo o libro "Nigrán. Memoria dunha guerra 1936-1939", que o historiador e actual alcalde, Juan González, publicou en 1998 e reeditou o ano pasado. Aquelas balas acabaron coa vida dun home comprometido política e socialmente, ao que o Concello honra mañá sábado no cemiterio do Ceán. Será un reencontro coa memoria histórica, que dará inicio a unha serie de actos que o goberno municipal pretende organizar o ano que vén, coincidindo co oitenta aniversario do inicio da guerra civil. Pero tamén unha mostra da restauración da memoria lingüística, no que se descubrirá a súa nova lápida, traducida ao galego co consentimento da familia.
Os descendentes de Vázquez Grela serán testemuñas da homenaxe dos seus veciños ao que foi mestre de mestres. Como apunta o rexedor, "quixo levar o ensino a todos os recunchos do municipio e lograr a alfabetización universal como primeiro paso cara unha sociedade máis xusta". Pero o seu traballo non se limitada aos cativos, tamén contribuía formando aos demáis profesores da comarca e colaboraba en actos culturais coa súa biblioteca.
O seu carácter, apreciado pola veciñanza, levábao a ofrecerlles axuda a todos desde que chegou a Nigrán, en 1932. Era orixinario de Ames, no concello coruñés de Padrón, e emigrara a Bos Aires con 12 anos, onde traballou como panadeiro. Alí coñeceu a súa dona, Josefa Iglesias, coa que tivo seis fillos. Despois duns anos en Cuba, volveu a Galicia e aprobou as oposicións de mestre nacional. Despois de dar clases en varias poboacións, acabou os seus días en Nigrán.
Castelao na vila
Na escola fixo propios os principios do ensino republicano e no ámbito político tamén amosou moita actividade. Mesmo foi un dos organizadores do mitin a favor do Estatuto de Autonomía que se desenvolveu en xuño do 36 nas Angustias, onde sería axustizado pouco despois. Unha xuntanza que contou coa presenza e o discurso do máximo expoñente do galeguismo, Alfonso Daniel Rodríguez Castelao.
Pero o levantamento militar fixo que trocara, en apariencia, a súa ideoloxía para salvar a vida. Achegouse ao novo réxime e á igrexa. Ata o punto de escribirlle en varias ocasións á nova comisión xestora do Concello para darlle a benvida, informar das súas doazóns de ouro e diñeiro para a causa nacional e a Falange, ou para propor engalanar as fachadas nas festas patrióticas.
Non lle serviu de nada. Case dous meses despois de comezar a guerra, un garda civil e tres falanxistas irrumpían na súa aula e levábano coa bata de mestre posta. A mesma que vestía horas despois o seu cadáver deitado nunha cuneta, envolto nun regueiro de sangue. Os represores metérano nun coche camiño das Angustias e fixéranlle baixar coa excusa de ir ver ao cura. Cando botou a andar dispararon. Os tiros escoitáronse desde a escola. Tiña 50 anos.
