Un concello máxico no mes dos defuntos

Desde a Santa Compaña ao trasno, pasando polos amuletos da figa ou da Cruz de Caravaca, a “visita” ou premonicio da morte, o airexo e o mal de ollo, os máis vellos lembran lendas, visións atribuidas nalgúns casos a alguén, ou mesmo a veciños cuxos nomes evitan dar. Ainda ligado ligado a un mundo onde a superchería se mezcla con lenda e o temor pasado, os protagonistas son reacios a aportar os nomes porque “meigas, habelas hailas”.

“Nunca crin nesas cousas –afirma aos seus 92 anos un veciño de Lores–, cando eramos pequenos os maiores asustábannos coa Santa Compaña que, a boa fe, daquela, sen luz na casa e con tanta escuridade fóra, si que nos daba medo”.

Desde supostas visións de animais insólitos a comitivas fúnebres, ata o feito atribuido a un lugareño de Dena que afirmara ter sido levado polo aire pola Compaña, para logo deixalo cair no río da Chanca, un relato ao que hoxe no dan crédito.

O último retazo que pervivíu dese mundo máxico foi a crenza no “airexo” e no “mal de ollo”, os cales conviñan ser afastados de quen o sufría.

O “airexo”, explican os maiores, era o mal que sufría un cativos despois de ter entrada nunha igrexa, despois de acabar de saír un féretro, como se o mundo do alén se apropiara de ánima do cativo. O “mal de ollo”, respostaba a superstición do poder maléfico que se atribuía a alguén, e que causaba o mal sobre xentes de preto.

Mesmo, a fin de depurar, purificar ou, se cabe, hixienizar as casas, perviviu durante anos o ritual de “afumar” cada estancia tras saír da vivenda o cadaleito que fora velado nela.

Sumidos nos anos 40 e na pobreza dos tempos da fame, e ante a falta de medios económicos, medraba a superstición, para tratar de explicar o descoñecido ou mediar para afastar un mal. “Canto máis fame, máis había”, setencia unha avóa meañesa en relación aos sortilexios. “En Tanoira –recoñecía aos seus 91 anos unha lugareña de Padrenda– vivía unha muller, hoxe finada, á que acudía a xente para que lle fixera o ritual, que ela coñecía, e polo que non cobraba ren”

De 92 anos, outra veciña de Meaño explicaba o ritual sanador, do que ela mesmo fora testimuña nunha casa de A Solda: “reunidas na cociña, aquela muller mandou quentar primeiro o forno, e facer nel unha fornada de pan”.

“Logo –engadiu– ordenou que lavaran á meniña que, dicía, fóra airexada, e unha vez retirada do baño e o pan do forno, a auga empregada guindábase de cheo dentro do forno que, co calor empezaba chispear en vermello, o cal, decía, era signo do mal de ollo, e que así o afastaba da nena e da casa”. Un ritual semellante, coas particularidades de cada quen, dicía terse repetido nalguns outros lugares. Un mundo máxico que, recoñecen, ás veces “mesmo foron motivo de rifas a tirapuxas entre veciños”

Cruces máxicos

Rituais e conxuros, vinculados ao mundo de alén, sucedíanse en enclaves máxicos de cruces de camiños, xeralmente presididos –aínda que non todos– por cruceiros afastados, nunha mestura de superchería e relixión.

Neles, ao carón dos cruceiros, pola mañán aparecían “cirios, velóns e potes de barro con restos de allo e xofre queimado, que emanaba un cheiro penetrante na zona”.

Na parroquia de Dena, os maiores, apuntan dous enclaves máxicos. Un, debaixo da ponte da Chanca, co seu cruceiro que santificaba o cruce de ríos entre o regato Fondón e o Chanca, e onde adoitaban practicarse os bautizos profilácticos pre-natais para facer posible a vida do neno chamado a nacer (ritual ao que adoitaban acudir mulleres que xa os perderan antes no ventre, no intre ou ao pouco de ser alumeados). E, outro, un cruce de camiños no interior lugar de Vilarreis, socorrido tamén para feitizos.

Mentres, en Meaño os maiores identifican como punto telúrido o cruceiro dos Canabás, coroado por un Calvario na fronte e unha Piedade no reverso, lugar solitario entonces, afastado de casas, onde se cruzaban os camiños de Rio da Vila e Maceiras. Outros, tamén socorridos, eran os cruces do Outeiro co Agros, máis o do Peñón con As Covas, sen contar ningún deles con cruceiro al-gún nesa intersección.

Achegándonos a Lores, os maiores identifican para esta práctica o chamado entón Cruce da Bellota, sumido nunha zona de monte en Paradada, e no que confluían aquel camiño fondo (hoxe vial asfaltado) de Paradela, con que ven de Liñares. Pola súa banda, en Simes, o paraxe elixido era o cruceiro da Sabiñela, na parte baixa de Quintáns, aínda onde hoxe, lonxe de vivendas, refiren os lugareños seguen aparecendo en ocasión restos de conxuros ou pregarias.

Trasladados a Xil, o roteiro máxico detense en tres enclaves. Un, o cruceiro de Vilaxoega, erixido nun lugar afastado na parte baixa de Xil, rodeado aínda hoxe de leiras de millo, parras de viña que gañan espazo por doquier, onde se cruzan os viais de Vilaxoega e Coirón (Dena). Un cruce onde, atestiguan os lugareños de máis idade, tamén ao pe do vello cruceiro adoitaba amencer cos consabidos restos de feitizos. Outra, o vello camiño de monte do Muiño Novo (que se abatecía da auga do regato Fondón), lugar no que se refire ter visto comitivas nocturnas de inverno que, entón, atribuidas á Santa Compaña, ía camiño a Broullón. E, unha terceira, o inquietante “Pozo da Meigas”, nun monte a medio camiño entre Xil e Cobas, topónimo referido a lugar de xuntanzas e sortilexios de tempos pretéritos.

O roteiro remata nas parroquias norteñas de Padrenda e Cobas. Na primeira, o cruce, “A Bouza” (tamén coñecido como “A Gandra”) presidida no centro por un imponente cruceiro, lugar de conxuros a maxia. E en Cobas, as reseñas lévannos ao enclave do “cruceiro da Raiña”, situado no medio do monte, preto da subida a San Cibrán.

Cando os faroliños de aceite eran a única luz que había nas tumbas

“O días de Todos os Santos e Defuntos adoitaban sobrecoller máis antes que hoxe”, explica un avó meañés. “Daquela os féretros ían á Terra, o cemiterio estaba no atrio, e mesmo os rapaces xogabamos entre elas como se calquera cousa”. “Os faroliños de aceite –refire pola súa banda unha veciña de Xil– eran a única luz que había nas tumbas, colocados a rentes do chan, algunhas mesmo sen lápida, onde as frores e farois estaban ao pe dun pequeno túmulo, as veces nen eso, e mesmo depositábanse por aproximación, no lugar onde foran soterredos os seus”. Polo demáis, refiren, apenas mudou nada nos días de lembranzas aos finados. Se acaso, a tradición de que “no día de Defuntos –apunta un avó de Xil– o cura dicía aquí tres misas seguidas, e que empezaban ás 7 de mañán”. Un feito que lembraba tamén lembra unha veciña de Simes na súa parroquia: “mesmo había xente –afirmaba– que se ofrecía polas ánimas e asistía ás tres misas seguidas.”

Suscríbete para seguir leyendo