O 30 de abril de 1999 o cineasta Werner Herzog (Múnic, 1942) dirixíase ao público reunido no Walker Art Center de Minneapolis para dar lectura ao seu Manifesto sobre o fracaso do Cinéma vérité. Segundo el, os realizadores tiñan que deixar de se comportar como uns turistas que o único que fan é tomar instantáneas no medio dos cascallos da Historia. Había que atopar unha forma de ollar diferente, audaz, que permitise aos espectadores desentrañar as amargas leccións do noso mundo, transitar outra vez polos territorios das imaxes na procura daquilo que non logramos atrapar a primeira vez. En resumo, había que pórse en marcha.
A premeditada viaxe de Ai Weiwei até chegar a Human Flow (2017) comezou a forxarse nunha, supoñemos que lóbrega, cela de China cando, desde alí, conseguiu enviar indicacións a dous dos seus colegas para que visitasen un campo de refuxiados en Iraq e tomasen declaracións aos seus moradores, ademais de moitas fotos. Era o preludio do que, logo de ser liberado, o conduciría, no ano 2015, até a illa grega de Lesbos -porto principal ao que chegan a inmensa maioría dos refuxiados de Siria despois de sobreviver a unha perigosa travesía polo Mediterráneo- e así iniciar un périplo que o levaría a visitar outros vinte e tres países e máis de corenta campos de refuxiados. Unha peregrinaxe de seis meses de duro traballo que daría como resultado 900 horas de imaxes e unha infinidade de preguntas sen resposta.
O propósito de Ai Weiwei era, por unha banda, desde a súa faceta de artista multidisciplinar, conservar esa relación intrigante que desde sempre tivo o ser humano coa fotografía -neste caso co fotograma- e, por outra, como activista político, permitir unha locuacidade reflexiva naqueles episodios cuxo impacto emocional puidese resultar demasiado insoportábel para o espectador. Mediante o emprego de case todos os tipos de movemento de cámara, encadre, puntos de vista e angulacións que permiten os sofisticados cinematógrafos actuais (desde as sacudidas típicas da cámara dun smartphone até os elegantes planos cenitais dos drons), o que o director pretendía era darlle unha dimensión épica a este descomunal éxodo do século XXI. Mostrar a través do estilo, do físico, un estado moito máis profundo e conceptual. "Necesitabamos unha linguaxe capaz de capturar o formidábel desta fuxida nuns poucos segundos", manifestaba o director. "Queríamos mostrar os seres humanos contemplados desde a altura necesaria para que semellasen un grupo de formigas; do mesmo xeito que o planeta se transforma nunha canica cando a observamos desde o espazo exterior".
A forte implicación do artista co seu produto non admite dúbida. Nunha das primeiras escenas do film vémolo axudando a un grupo de refuxiados que acaba de chegar. "Ti es un bo home", dille a un confundido mozo envolto nunha manta de emerxencia. Unha interacción que se vai repetir ao longo de toda a fita. Noutra, intercambia o seu pasaporte (alemán) co dun sirio chamado Abdullah, un feito simbólico que apuntala a diferenza existente entre os dous homes: o artista con casa en Berlín e o refuxiado con nada máis que unha tenda de campaña. "Respéctote a ti e respecto o pasaporte", di Ai, que sabe por experiencia propria o que significa ter que abandonar a patria por razóns de seguranza. "Un pasaporte é parte da túa identidade, dáche dereitos, responsabilidades e un sentido de pertenza".
Human Flow foi o último traballo que Ai confeccionou para unha serie dedicada a "Fronteiras e Refuxiados". Antes dela estiveron a xigantesca escultura dunha chalana titulada Law of the Journey, as exhibicións múltiples de Good Fences Make Good Neighbors ou as trinta e seis instalacións de luz de The Thin Line. Todas elas tan fastuosas e recoñecíbeis como diminutas e decoñecidas parecen as vidas dos seres humanos que representan.
Do camiñar no cinema
- Cando aquela noite do mes de novembro de 1974 o director de Aguirre, der Zorn Gottes ( Aguirre, a cólera de Deus) recibe a chamada dun amigo en Múnic comunicándolle que Lotte Eisner (Berlín, 1896- París, 1983) -unha das primeiras críticas cinematográficas e autora do indispensábel estudo do cinema expresionista xermano Die dämonische Leinwand ( A pantalla demoníaca)- está gravemente enferma e que posibelmente morra, a resposta de Herzog brota intrépida e inmediata dos seus labios: "Non pode ser. O cinema alemán non pode prescindir dela nestes momentos. Non podemos permitir a súa morte". Ao día seguinte ponse rumbo a París, coa firme convicción de que se logra facer o camiño a pé, ela seguirá con vida. Pode que a solución ao enigma do ser humano estea oculta nesa actividade trivial e misteriosa que obriga as persoas a se moveren dun lado a outro. Una das historias mellor coñecidas do nacemento do cinema é a que tivo lugar en 1895 nun café de París onde os irmáns Lumière proxectaban L'Arrivée d'un train en gare de La Ciotat e que deu lugar á despavorida fuxida do público alí presente, incapaz de diferenciar naquel momento o real da súa representación. Hoxe admitimos a beleza das imaxes cando observamos as tristes diásporas do filme de Ai Weiwei, mais o que de verdade nos emociona son os pasos de bisonte dun home só disposto a camiñar o mundo para evitar a inexorábel certeza da morte.
