O debut no cine do director vasco Álex de la Iglesia tivo lugar con Acción mutante (1992), a primeira película que a produtora "El deseo" -propiedade de Pedro Almodóvar- produciu fóra dos propios títulos do cineasta manchego. Non se trataba, nin moito menos, dunha simple coincidencia, xa que, aínda que a simple vista, entre a súa filmografía exista certa distancia argumental e iconográfica, ambos directores comparten unha estilización da realidade baseada na transformación e revitalización dunhas formas estéticas nas que se expresou historicamente a comunidade española.
Pero vaiamos por partes. En 1994, xunto co seu inseparable guionista Jorge Gerrikaetxeberria, coescribe o argumento de El día de la bestia (1995), pero nesta ocasión Almodóvar rexeita producila e Álex de la Iglesia recorre as produtoras co proxecto baixo o brazo en busca de financiación. Finalmente, o guión cae en mans de Andrés Vicente Gómez e a película acabou sendo un dos maiores éxitos do cine español dos últimos anos. El día de la bestia mestura con acerto tradicións representativas moi diversas, ás que nos referiamos no parágrafo anterior, coa cultura de masas contemporánea. Estamos a falar da tradición hispánica que dá inicio co sainete costumista e que culminan no esperpento, e que directores como Berlanga, Fernán Gómez ou Almodóvar, cada un co seu estilo, acometeron nas súas obras. A fin de contas, como xa no seu tempo afirmara Valle-Inclán, do que se trata é de situar os personaxes fronte a un espello que deforme os seus rostros e, por extensión, desvele a mísera vida do español medio.
O espello deformante de Álex de la Iglesia non adoita aparecer ata o último terzo dos seus filmes, como se o proceso de "esperpentización" se producira gradualmente, partindo sempre dun realismo costumista -ou sainete, sobre todo moi presente nas películas corais do director vasco como La comunidad (2000), Mi gran noche (2015) ou a recentemente estreada El bar (2017)- que, pouco a pouco, a medida que avanza a trama, se vai desprendendo desa máscara de falsa normalidade que oculta un rostro monstruoso herdeiro das pinturas negras goyescas. Muertos de risa (1999), e as citadas La comunidad (2000) e Mi gran noche (2015) resultan claros exemplos desa evolución que sofren os suxeitos, normalmente instalados nun entorno costumista e cotián propio do sainete, cara a un perfil propio de personaxes desaforados. E recollo aquí o termo "desaforado" para apelar ao dobre significado que desprende: por un lado, a exaxeración duns trazos que describen os personaxes -moitas veces chegando á caricaturización- e, por outro lado, ao que fai referencia ao que está alén do foro teatral -des-aforo-, alén da representación; é dicir, o que hai detrás dunha máscara. Así, un mundo aparentemente normal e aseado, por efecto dun detonante, acaba por amosar o seu verdadeiro rostro, grotesco e deformado -como non recordar o protagonista de Balada triste de trompeta (2010) cuxa maquillaxe ocultaba a súa cara queimada!- que unicamente podemos contemplar se arrincamos a máscara ou borramos a maquillaxe, ou se colocamos diante un espello deformante.
Nesa mestura, que mencionabamos antes, entre unhas tradicións escénicas hispánicas e a cultura de masas contemporánea, xoga un importante papel, como non podía ser doutro xeito na época actual, a referencia aos medios masivos de comunicación. Iso si; non exenta de ácida crítica. Películas como El día de la bestia, Muertos de risa, e Mi gran noche abordan a situación das televisións nacionais que amosan un mundo falso e baleiro, na que "a realidade grotesca", polo elemento detonante anteriormente mencionado, irrompe para amosarnos toda a súa fealdade.
No bar
- Nun céntrico bar de Madrid, varios e variados personaxes dan inicio a unha xornada como outra calquera; pero cando un deles pon un pé na rúa, é abatido por un francotirador que asasina igualmente a un segundo individuo que acode a auxilialo. A partir de aquí, ninguén ousa saír do bar. quedan recluídos baixo unhas condicións de tensión extrema que deixará fluír os instintos primarios do ser humano. Esta formulación de partida recorda a famosa secuencia de Os paxaros ( Birds, Alfred Hitchcock), na que un grupo de habitantes de Bodega Bay atopa refuxio nun bar ante o ataque das aves. Apelando a un concepto televisivo moderno, El bar semella un verdadeiro spin-off da emblemática película de Hithcock. Porén, a similitude do encerro que orixina o desmoronamento das convencións sociais e, en consecuencia, a proliferación de comportamentos salvaxemente instintivos atopámola noutra obra mestra do cine bautizada por Luis Buñuel: El ángel exterminador, retrato da burguesía sometida a un internamento absurdo e extenuante que acaba por sepultar as formalidades -falsas formalidades, como unha máscara- do mundo burgués civilizado. Incluso, poderiamos apelar a un referente pictórico de mans do pintor francés Théodore Géricault e o seu cadro A balsa da Medusa (1818), que nos devolve unha mensaxe: a situacións extremas, instintos primarios.
