Situada na marxe esquerda do Miño, no medio e medio da localidade de Monção, que lle dá nome, a Torre de Lapela érguese altiva sobre os seus trinta e cinco metros de altura coa postura impoñente, visible a gran distancia, agora máis atractiva para os visitantes ao albergar desde este verán un museo que aúna historia e memorias. O espazo museístico ofrece un percorrido polo pasado de séculos da fortaleza e da súa función defensiva na ribeira do Miño, ademais de paneis explicativos e un vídeo con paisaxes sorprendentes do Miño, a súa poboación e mais as súas beiras.
A torre parece ser o resto dun vello castelo de estilo militar do século XII, destruído en 1709 para as obras da defensa da vila. Ten forma cuadrangular, cunha única entrada na cara norte e un escudo coas armas de Portugal. De rexa construción, con grandes perpiaños de rigorosa xeometría e grosas paredes, está catalogada como Monumento Nacional e formaba parte do Castelo de Lapela, desmantelado para que as súas pedras fosen utilizadas na edificación da Fortaleza de Monção.
Diante do portón de acceso, un pequeno parapeto rectangular sobre ménsulas de tres voadizos saíntes establece a ligazón entre a entrada e as escaleiras de ferro (orixinalmente de madeira) que levan ao chan. As restantes fachadas posúen tres pequenas aberturas sobrepostas que indican a organización interior en tres pisos. Por arriba, a torre está coroada por unha liña de almeas para a vixilancia.
Renovado no seu interior -tamén a área exterior- é un dos inmobles de visita obrigada en Monção, aberto agora para disfrute do público, o que permite unha maior proximidade coa historia ao mesmo tempo que se pode apreciar unha das mellores paisaxes sobre o Miño, situada a torre a escasos metros da ecopista que une Monção con Valença. Preto da construción atópase un minúsculo porto que fala tamén de historia. Porque aquí pagaba portádego quen facía a travesía do Miño, pero tamén recalaban os pequenos barcos que podían subir o río con mercadorías, especialmente pan, municións e bens de primeira necesidade para as gornicións da raia.
Referida no Libro das Fortalezas do século XVI, do antigo deseño do castelo sobresaían varias torres das que destacaba a da homenaxe (o único elemento que se conserva íntegro na actualidade) e a da couraça, asomada sobre o río. Dentro dos muros existía unha estrutura habitacional para o alcaide, fronte á porta principal e flanqueada por dous torreóns.
Edificación con alto valor histórico e cultural, a súa construción é austera e minimalista, onde o superfluo non existe e a beleza reside na simplicidade. Nos últimos anos, talvez pola súa proximidade á ecopista do Miño, a Torre de Lapela tivo numerosa afluencia de visitantes de todos os puntos, tanto de España e Portugal como doutros países. A fortaleza é un dos monumentos que aparecen neste percorrido peonil que segue o itinerario que outrora facía o ferrocarril e que permite gozar da magnífica paisaxe que ofrece o Miño e a súa ribeira. Desde o alto, nas almeas, o panorama que se abre á vista é deslumbrante.
Este vixía do Miño que se asoma permanentemente ás augas resistiu todos os avatares da súa longa historia. No terramoto do 1 de novembro de 1755 permaneceu inquebrantable. O párroco João Alvares Manhozo dá fe diso nas Memórias Paroquiais do 12 de maio de 1758; entre 1835 e 1836 rexistrouse a caída dun raio sobre a porta da torre, "desconjuntando algumas pedras" que non conseguiu alterar a reciedubre dos seus muros, din os documentos. O inmoble foi restaurado en 1942 pola Direcção Geral dúas Edifícios e Monumentos Nacionais. Tras a súa última consolidación, que englobou a posta a punto do monumento e a mellora da contorna circundante, o conxunto loce agora en todo o seu esplendor.
Vila de natureza e patrimonio
- Na mesma localidade de Lapela atópase a igrexa de São Lourenço, cun teito adornado con pinturas e un campanario envorcado tamén cara ao río. Un concello que é Minho e historia ten moito que coñecer.A terra de Deu-a-Deu, das termas -conta cun balneario igual de procurado por galegos e portugueses- e do albariño érguese axardinada e bela sobre un outeiro ó que, como reza a historia, os gregos chamaron Monte Santo. A localidade convida, certamente, para o paseo tranquilo para admirarmos o seu burgo, os seus xardíns e mais os seus miradoiros sobre o Miño. Entre as súas xoias arquitectónicas atópanse as murallas medievais, a igrexa Matriz, a capela da Misericordia, a Ponte do Mouro e conventos e igrexas como o de Longos Vales ou o de Merufe. Da antiga Monção falan os seus muros e as súas rúas de moitos séculos, entre as que se levantan fermosas edificacións como as da rúa Direita, a da Independência ou a do Conselheiro. Entre os seus monumentos máis reputados sobresae o Palácio da Brejoeira, unha xoia de comezos do século XIX único no seu xénero en Portugal e referencia tamén na produción de viño albariño. Da antigüidade de Monção tamén dan fe os castros existentes, como o de São Caetano -declarado Monumento Nacional, con paneis explicativos-, o de Nossa Senhor de Assunção, preto do que existe unha ermida baixo esta advocación, ou o de Nossa Senhora da Graça.
