En 1976 o realizador alemán Wim Wenders publica un artigo para o semanario Der Spigel intitulado "Der Tod ist keine Lösung", no que, partindo do enunciado: "A morte non é unha solución", expresado por Fritz Lang no filme de Jean-Luc Godard, O desprezo (1963), manifesta o seu profundo enfado ante a situación de esquizofrenia que ocasiona a morte de certos "artistas incómodos". Segundo el, a súa desaparición adoita provocar ao mesmo tempo un profundo alivio e unha lixeira melancolía. Na miña opinión, non creo que a cousa sexa para se pór así.
Entendería perfectamente que o falecemento do director de cinema polaco Andrzej Wajda, (Suwalki, 1926- Varsovia, 2016) o pasado 9 de outubro arrancase algún que outro suspiro entre os 2,5 millóns de polacos que foron ver Harry Potter e a pedra filosofal (Chris Columbus, 2001). Ninguén dubida que o que ofrecen este tipo de cineastas non é para todos os padais.
Para o resto, aqueles educados na cultura dos cineclubes, o seu deceso deixa no ar algunhas cuestións fundamentais que atinxen, por unha parte, os procesos de conformación dos diferentes estados europeos despois da Segunda Guerra Mundial e, por outra, a transformación do proprio cinema como instrumento de reflexión sobre o sucedido tras a contenda. A súa é unha filmografía que gravita ao redor da procura dunha identidade plenamente polaca, da obsesión por delinear ese espazo no que o cualificativo "nacional" ondee en todas as ventás. Calquera visionado dos seus filmes supón para o espectador o contacto directo cunha realidade histórica e cun fervor patrio difíciles de dixerir se o que se espera é pasar un bo momento apoltronado nunha butaca.
Coa presentación da súa triloxía sobre a guerra: Xeración (Pokolenie, 1954), Kanal (1957) e, sobre todo, Cinzas e diamantes (Popiol i diament, 1958), Wajda converteuse de súpeto no pioneiro do cinema polaco moderno. Os lentes escuros do mozo Zbigniew Cybulski (Kniaze, 1927-Wroclaw, 1967), ao máis puro estilo James Dean, foron responsábeis de que unha grande parte das salas de arte e ensaio de Europa se enchesen cun público ávido de saber de primeira man o que sucedía detrás do Pano de aceiro. Mais, como se se tratase do heroe dunha traxedia grega, unha fría mañá de inverno o actor fetiche daquela xeración de mozos desorientados e inconformistas morría atropelado baixo as rodas dun tren ao que intentaba subir en marcha. Fin do mito.
Se ben a morte prematura do amigo podería telo sumido na desesperanza, o que sucedeu foi todo o contrario. A irrefeábel pulsión artística de Wajda levouno a realizar o que, desde o meu punto de vista, constitúe o seu traballo máis atípico e persoal. Todo á venda (Wszystko na sprzedaz, 1968) é un interesantísimo exercicio de metacinema con doses autobiográficas, unha indagación fílmica sobre temas como o encadre, o fóra de campo, o tempo, a secuenciación, pero tamén sobre a necesidade da presenza humana sobre a paisaxe.
A partir deste momento o contido da súa produción muda radicalmente. Aqueles mozos revolucionarios que loitaban nos suburbios contra a ocupación nazi son substituídos a partir de agora por pequeno burgueses ocupados na dura tarefa de amasar fortuna (A terra da gran promesa, 1975), polos musculados obreiros do sindicato Solidaridade (O home de mármore, 1977 e O home de ferro, 1981) ou por aguerridos patriotas de cabelos loiros e ollos azuis (Pan Tadeusz, 1999). O paradoxal da nova situación foi que non logrou chamar a atención dos seus concidadáns tanto como a do resto do mundo, que o agasallou con numerosos premios.
Sexa melancolía ou alivio o que un sinta ao ler o seu obituario, resulta incuestionábel que un dos grandes da historia do cinema político acaba de nos abandonar. Esperemos que o seu falecemento non supoña a defunción de todo un xénero.
Nacín cando ela me bicou
- O pavor que o septuaxenario Andrzej Witold Wajda debeu sentir no instante mesmo en que avistou a dourada estatuíña achegarse a el, probabelmente non fose provocado pola ovación coa que o recibiu a enfebrecida audiencia do Dolby Theatre. En pé toda ela, como manda a etiqueta. O motivo tiña aspecto e nome de muller. Quen lle facía entrega do Oscar honorífico á súa carreira non era outra que a escultural e sesaxenaria Jayne Seymour Fonda.Un segundo infinito bastou para que cinco décadas de duro traballo á procura dunha identidade nacional polaca se volatilizasen. Alí, fronte a el, estaba a gañadora de dous Oscar da Academia, catro Globos de Ouro, dous premios BAFTA e un Emmy; feminista, escritora, activista política e un dos grandes mitos eróticos dos anos setenta. A Barbarella que lle roubou o corazón a Roger Vadim, a prostituta que todos adoramos en Klute (1971, Alan J. Pakula), a reporteira de Tout va bien (Jean-Luc Godard, 1972) e un longo etcétera de mulleres que evidenciaban de pronto a inutilidade de todas as loitas que non contaban con ela.Nunha conferencia pronunciada en 2008 no Lincon Center Film Society de Nova York, Wajda asegurou: personaxes como Emma Bovary ensináronme máis do mundo que calquera home... unha literatura sen mulleres non pode considerarse universal. Resulta curioso, tendo en conta que non ten un só filme no que a protagonista sexa "ela" e non "el".
*IMAGEN: Andrzej Wajda. // Tobias Schwarz
