O inicio de tódolos camiños de Cuba é José Martí. No simbólico e no real, no pasado e no presente. A figura do poeta modernista que, montado encol do lombo do seu cabalo, combateu pola liberdade. E morreu por ela sen saber como brilla o arco da vella na patria redimida. No parque central da Habana hai unha estatua marmórea do apóstolo. A man estendida para abeizoar as crianzas que xogan aos seus pés e os camiñantes que, cansos, sentan nos seus chanzos. Neste lugar arrancan tódolos vieiros da flor espumosa do Caribe.
A poucos metros érguese o Centro Galego da Habana, hoxe felizmente rehabilitado. Sitúase entre o Capitolio e o Hotel Inglaterra. No alto, a figura dunha muller (Galiza) e o escudo do noso país. As altas fiestras e as contras de aspecto de bambú. As trompetas nas catro esquinas do ancho e amplo edificio, como catro puntos cardinais da rosa dos ventos. A maxestosa entrada de escaleiras de nácara, os espellos, a amplitude, o eco e o resoar das festas, dos mitins, das congregacións e das proclamas emotivas da emigración galega. A inmensidade do teatro no silencio.
Todo aquilo foi obra dos nosos devanceiros. Xamais pagaremos a súa fame. Pero sexamos, canto menos, conscientes do que significa deixar a terra propia para traballar o futuro incerto. Só coas nosas mans. Sen nada que non fose a forza da esperanza dunha vida digna. Non miremos para outro lado cando o Mediterráneo se converteu no campo de exterminio de Europa no século XXI.
As crónicas sobre a emigración galega en 1856 son punzadas no pericardio. Homes tratados coma escravos e con salario inferior aoss dos propios escravos negros. Malleiras e aldraxes ao gando humano. As mulleres destinadas a trata. E así foi durante uns acedos anos. Sobre este asunto emitiuse un documental que se pode consultar na rede: Las listas de Feijóo.
Pero aquela xente organizouse para que ninguén volvese sentir o que eles sentiron. As cicatrices, do corpo e dos ósos, lembrábanllelo cada segundo. O Centro Galego da Habana concibiuse como o espazo da tribo e da familia, onde se alfabetizaba e sandaba, onde se aprendía un oficio e se rousaba nas festas, onde se abría ao vento a nosa bandeira e berraba o himno galego por primeira vez na historia.
Esta emigración soubo ben cedo entender o poderío que tiña a cultura para os desterrados. E os versos de Rosalía de Castro foron o testemuño das desventuras e da miseria, dos soños nunca rematados e dos azos por alcanzar a felicidade. Nalgunhas casas emigrantes penduraron nas salas o rostro da poeta porque representaba o que eles pensaban que debía ser Galiza.
Con toda certeza, a emigración galega en Cuba foi o primeiro colectivo social que soubo valorar, comprender e difundir a obra de Rosalía. Ela expresaba a dor do día da partida: "Adíos ríos, adiós fontes...". Ela sabía da miseria: "Tembra un neno no húmido pórtico...". Ela sabía da soidade: "Viúvas de vivos...". Ela facía súa o seu sentir.
O Centro Galego da Habana puxo os cartos para publicar Follas novas e Alejandro Chao puxo a editorial que tiña na rúa O´Reilly da capital cubana. O prólogo escribiuno o destacado orador e presidente da República, Emilio Castelar. Así, grazas a aqueles que marcharon humildes da terra, se editou o segundo libro en lingua galega de Rosalía de Castro. Por iso a escritora dedicoulles a obra enteira e unhas emotivas palabras no inicio. O poemario máis íntimo de Rosalía chegou deica nós grazas á decisión colectiva dos sen terra. Se cadra, un feito que fala polo que somos.
Martí leu a obra de Rosalía. Colleu e fixo propias algunhas palabras escritas en galego. Porque as linguas nunca foron atrancos para gozar coa literatura. Oxalá Martí siga sendo o punto de fuga de Cuba. Oxalá o Centro Galego (hoxe Gran Teatro) teña a bandeira galega ao vento como recordo indeleble da amizade propia de pobos fraternos. Martí e Rosalía. Rosalía e Martí.
