A catorce quilómetros da antiga Lucus Augusti atópase Santalla de Bóveda, un dos lugares máxicos de Galicia, cheo de lendas e misterio. O antiquísimo templo -crese que de antes do século IV- componse dunha planta rectangular cunha pequena piscina no centro e cuberta por unha bóveda de canón. Un pequeno adro con dúas columnas precede á fachada, na que se abre unha porta con arco de ferradura, o máis antigo desta tipoloxía existente na arquitectura española como elemento estrutural, e que posteriormente adoptarían os visigodos. O templo está considerado un "unicum"; é dicir, que non hai outro das mesmas características en todo o Imperio romano.
Durante séculos soterrada, a cripta volveu ver a luz en 1914, tras as escavacións realizadas no adro da igrexa parroquial, consagrada a Santa Eulalia. Pero non foi até 1926 cando se empezan a realizar os primeiros traballos de documentación dos restos atopados, co apoio de planos e fotografías. O enigma envolve este enclave -declarado ben de interese cultural en 1931-, que deu lugar ás máis diversas teorías: de mausoleo de Prisciliano a santuario de deidades acuáticas ou acuífero sanador, o certo é que a cripta sorprende co seu halo de misterio e o profundo simbolismo de relevos e frescos de aves pintadas con vivas cores que sobreviviron ao paso dos séculos.
Está onde está por algún motivo que se descoñece. Foi, primeiro, templo pagán para ser reformado máis tarde e pasar a ser de culto cristián. Sobre el construíuse a igrexa actual, conservando a antiga edificación de dúas plantas o muro da parte superior, que pode verse protexido baixo unha cristaleira, e a planta inferior, perfectamente conservada, a que seduce e dispara as máis diversas teorías sobre o seu uso e función. Está formada por tres naves separadas por arcadas, unha ábsida rectangular, un pórtico con diversos gravados e un estanque cuxa auga procede dun manancial próximo. Completan o conxunto os frescos das bóvedas, as fermosas aves dispostas na súa maioría por parellas que fixeron correr ríos de tinta pola súa perfección e gran realismo taxonómico, así como polo seu colorido.
Pero a pesar de todo o escrito, Santalla segue sendo un misterio. Polo atípico das súas características, xeráronse múltiples teorías en relación coa súa orixe. Santalla de Bóveda é un dos monumentos prerrománicos máis interesantes que chegou ata hoxe. E aínda que foron diversos os argumentos interpretativos baseados nos sucesivos traballos arqueolóxicos co fin de aclarar a súa cronoloxía e a súa funcionalidade primeira, non existe ningún que confirme claramente o porqué da súa existencia. O que parece claro é que o edificio, de carácter único na Europa occidental, pasou por diferentes fases ao longo do seu devir . Quizais entre os séculos X e XI, este conxunto artístico usárase como cripta do templo que, baixo a advocación de Santa Eulalia, existiu no piso superior ata que se construíu a nova igrexa no XVIII.
Un vestíbulo porticado flanquea a entrada, onde se atopan uns interesantes baixorrelevos que, do mesmo xeito que as pinturas do conxunto, foron obxecto de diversas interpretacións. Segundo algúns estudos, a decoración escultórica constituiría parte dun friso corrido da construción. Labrados en canterías de granito, dous deles representan senllos grupos de cinco figuras semellantes a danzantes femininas sostendo guirnaldas sobre as súas cabezas que poderían transmitir a idea dun cortexo procesional. Noutras pezas graníticas aparecen aves identificadas como un ibis e unha ave fénix, ademais dunha figura co que parece ser un arco de flores ou representacións sedentes. Despois, tras o arco de ferradura penétrase no máxico lugar que deu pé a diversas interpretacións.
Lugares de tradición
- O Plan de Excelencia Turística desenvolvido entre 2004 e 2007 apostou, entre outras iniciativas, polo patrimonio herdado, como o Camiño Primitivo a Santiago e rutas temáticas na cidade e a súa contorna, como a de "O vello Lugo agrario", que ten principio e fin na cripta de Santalla de Bóveda.Tras a visita a este santuario excepcional, a ruta continúa por unha senda á que asoman carballos centenarios, cruceiros, hórreos, muíños e camiños nos que aínda se ve o pasado detido nas casas e elementos da cultura popular que aparecen a cada paso.O patrimonio cultural ten magníficos exemplos como o pazo de San Miguel ou a igrexa románica de San Miguel de Bacurín, na que destaca a porta con triple arquivolta, a porta sur e os canecillos da ábsida. A mesma igrexa parroquial de Santalla de Bóveda, moi próxima á coñecida construción de interese arqueolóxico, merece unha visita pausada. No interior destacan o retablo maior neoclásico e o retablo lateral barroco, do século XVIII. Toda a contorna foi rehabilitada hai anos co fin de manter as construcións tradicionais con pedra e madeira e formar un poboado atractivo para a súa visita. O conxunto de Bóveda, co seu edificio soterrado, a igrexa e a aldea, de gran valor tipolóxico e mais arquitectónico, xunto co territorio circundante, constitúen un todo espacial de gran valor histórico, etnográfico e tamén paisaxístico.
