Saber quen era Chantal Akerman non vai resultar sinxelo a partir de agora. A noticia do seu suicidio o pasado cinco de outubro sitúanos de golpe nun vacío perturbador que non dá explicacións. Como non as deron no seu momento nen Primo Levi nin Jean Eustache.
Cartografar a súa obra invita a priori ao uso de preconceptos e lugares comúns. Muller, xudía e lesbiana, amante da argumentación, defensora do tremor que produce o contacto de dous planos, asegurou sempre que a súa decisión de converterse en directora a tomara aos quince anos, despois de ver Pierrot le fou (1965) de Jean-Luc Godard. Verdade ou anhelo, o certo é que tres anos máis tarde presentaba a primeira curtametraxe, Saute ma ville (1968), a modo de avance do que pensaba facer no futuro coa industria do cinema e coa propria vida.
Os que a definiron como "cineasta de mulleres", "cineasta da postmodernidade" ou "cineasta post 68" non se equivocaban, pero esquecían que para Chantal Akerman outro dos aspectos fundamentais da linguaxe fílmica era precisamente a súa capacidade de expansión, de transcendencia, de subversión: verdades que se transforman en contos e contos que son verdades. A existencia convertida en obra, en proxecto, en exploración do que é e do que pode chegar a ser. Iso si, deixando claro desde o principio que hai unha distancia infranqueábel que separa o espectador da imaxe e que imposibilita calquer achegamento ou identificación. En Jeanne Dielman, 23 Quai du Commerde, 1080 Bruxelles (1975) o público pode recoñecer facilmente a inusual naturalidade da rotina desta ama de casa á que a cámara persegue a través de longuísimos planos desde a mañá até a noite durante tres días: pelar patacas, lavar a louza, comer, ler unha carta, acender a estufa, levantar o fillo, colocar a toalla sobre a cama, recoller o chapeu e o abrigo do cliente, realizar sexo, despedirse, meter os cartos nun recipiente, abrir a ventá, recoller a toalla, estirar a colcha da cama, bañarse e continuar así até que o inusitado faga acto de presenza.
Outra das revelacións que marcou o estilo fílmico de Chantal Akerman foi a descuberta do cinema estruturalista de Michael Snow, en especial da súa obra A rexión central (1971), filme no que unha camara dá voltas ininterruptamente, con ritmos diferentes, durante 180 minutos ao redor dunha paixase desértica. O que o estruturalismo propuña era basicamente a busca dunha "forma pura" baleirada de todo contido. O que Akerman concebiu foi un novo plantexamento no que rixidez formal daba paso á introdución dunha certa subxectividade. La Chambre (1972) ou Hôtel Monterey (1972) percorren espazos nos que a cámara logra liberarse do puramente descritivo para mostrar os momentos que a emocionan, a ela e a nós.
Mais un bo día decide liberarse de tanta reclusión e comeza unha etapa de errancia que a levará a experimentar novos territorios e novas formas de movemento que tenden a desvanecerse e que acadarán a súa máxima excelencia na produción D´Est (1993), un traballo no Akerman atravesa a vella Europa de Berlín a Moscovo en procura das difusas pegadas que o presente herdou do pasado.
Hai imaxes que estremecen, que permiten que viaxemos sen movernos da butaca, que dialogan e revelan, que suplican, que se conxelan e nos conxelan, que se ausentan, que enmudecen, que desaparecen. Son as de Chantal Akerman, ás que agora con desesperación interrogamos para non recibir resposta.
Desde un lugar inhabitábel
- Na súa condición de curador dunha exposición do Museo de Arte Contemporánea de Vigo, pouco podía imaxinar José Miguel García Cortés, actual director do IVAM valenciano, o premonitorio que ía ser o título da mostra que lle tocaba inaugurar aquel xaneiro de 2009. En calquera lugar, en ningún lugar erixíase como unha proposta de análise, a través da literatura, a fotografía e o cinema, da soidade e do desterro do ser humano polas cidades modernas.Organizada, a modo de relato, nun prólogo, tres capítulos e un epílogo que incluían obras de Wim Wenders, Georges Perec, Candida Höfer ou William S. Burroughs; a obra de Akerman irrompía cara ao final co melancólico epígrafe de En ningún lugar. Dúas eran as obras expostas: Une voix dans le desert (2002), na que unha pantalla situada no medio do páramo mostraba alternativamente imaxes da frenética cidade de Los Angeles e de desesperados mexicanos tentando cruzar a fronteira pola noite, e D´est: au bord de la fiction (1993), primeira instalación que achegou o seu traballo ás galerías de arte, unha recreación dos rostros anónimos que camiñan sen rumbo polas conxeladas rúas da Europa do Leste.Sen dúbida, o seu era ese territorio polo que desfilan os exiliados do convencionalismo, aqueles para os que a noción de mundo habitábel pode ser un pequeno cuarto desde o que unha xove, chamémola Chantal Akerman, nos escribe unha carta de amor.
