Stefano Bagnoli, carpinteiro de ribeira, primeira voz narradora, regresa "coa bolsa chea e o ánimo encollido" á súa Pisa natal, logo de pasar tres anos en Galicia, onde houbera de viaxar canda o seu mestre Fuxón e un aprendiz mozo, coa honorable encomenda de construírlle unha nave ao arcebispo Xelmírez. O cerne do conflito maniféstase xa dende os primeiros parágrafos: a Stefano cómenlle os remorsos porque, precisamente para garantir o éxito da misión -que o progresivo deterioro de Fuxón puña en perigo-, co tácito consentimento do rapaz e cumprida fortuna, suplantou inicialmente o nome e a identidade do mestre e, finalmente, o asasinou. Ao longo dunha travesía por mar que é imposible retorno ao home que fora -porque "hai actos que non teñen volta"-, Stefano refire a súa versión do acontecido na apocalíptica viaxe, sen dúbida transformadora, que polo Camiño francés os levara a Compostela.
A súa narración revela un bo observador das peculiaridades daquela ruta internacional de hermetismo e transmisión: desapegado, mais curioso e detallista, presenta unha moi vívida crónica, condensada e enciclopédica, das xentes e paisaxes do románico, coma un xogo da Oca en xilogravado, cun algo de exquisito e algo de brután. No discurso reflíctense tamén os cambios do personaxe, parellos á mudanza no comportamento de Fuxón, quen saíra dos arsenais eficaz e responsable e, aos poucos e á mantenta, convertérase nun monicreque á esfameada busca de éxtases psicotrópicos e de orgasmos por vía nefanda. Nótase medrar o a antipatía, logo o noxo e o desprezo e, á fin, a sensación de que o outro representa unha ameaza non só para a misión -substituírao con soberbia-, senón para os seus propios intereses, polo que debía morrer. Irónicamente, co asasinato, Stefano mátase dobremente: en Fuxón, que morre co seu nome -"Vivir morto ou morrer vivo?" intuía o mestre en medio do delirio, e parece que acertaba-, e mais dentro de si, pois xa nunca máis se recoñece. "Nin mundo, nin demo, nin carne, nós somos os nosos peores inimigos (...) Igual que Fuxón, eu debo buscar a orixe dos meus actos en min, non fóra".
Fuxón é o segundo narrador. No tempo en que, sen sabelo, agarda o seu asasino pensa en como lle explicaría a alguén a súa nova vida. Completa e amplía o anterior, e conta -meticulosamente- dúas epifanías: cando unha garrida moza procede a abrirlle o terceiro ollo -si, ese que pensan-, e a participación nun aquelarre, experiencias ambas que lle provocan un revoltallo sensorial que el atravesa coma porta mística, reveladora de inefable sabedoría, malia conducilo ao prohibido e á autodestrución. Curiosamente, Fuxón é capaz de acadar conclusións loables a pesar da traxectoria avesa, mentres que é Stefano quen, por motivos loables, acaba convertido nun criminal. Canto ao destino do mozo aprendiz, sen maior dano, se acaso só ese pecadiño de omisión, casa e axiña esquece os seus compañeiros.
Nesta obra que incide no peso das circunstancias, na responsabilidade e nas consecuencias das decisións -construímonos das mortes dos sucesivos nós-, o Camiño resulta á vez un símbolo e un escenario. Ademais do notable traballo de documentación, do que dá conta a cumprida bibliografía, resalta nela o ton narrativo, a derramar sedutores tesouros de palabras precisas: "O mercurio hermético, o elixir divino, a lunaria maior, a calamina e o azófar foran abandonados por todos os estudosos de Morieno, e Avicena, ante a chegada de tantas e tantas naves cargadas de ouro en barras, en vasos, en po, en pedras, en estatuas, en xoias". De certo, suxestiva.
PAZ, Xabier, A galera de Xelmírez, Ed. Xerais, Vigo, 2015, PVP. 16, 65 ?
