O mundo das ánimas materialízase no noso país, aparte das numerosas confrarías, na instalación de petos de ánimas en lugares adoitos para recibiren as esmolas dos que co seu donativo coadxuvan á salvación dun pecador ou pecadora. O peto coa representación das ánimas tiña antano unha abertura ampla pola que se podían meter ovos, pan, roscóns, carne, galiñas... mudando máis tarde a ranura e a caixa para acoller só cartos. Temos "almiñas" de certa fasquía en Cela e en Meiro e as máis coñecidas en Cangas son as da Magdalena e as do artístico cruceiro do Hío, nas que segundo a veciñanza figura un crego e que viñeron suplir a aquelas de maior devoción que se atopaban nun retábulo no interior da igrexa que contiña a figura da famosa Dema representando ao inferno.
Tamén como lugares de devoción ás ánimas, temos os cruceiros dos que en Cangas son aínda moitos os que teñen permanentemente acesa unha lámpada de aceite atendida por veciños devotos: Na Laxe, en San Roque, en Síngulis, no Señal... Os cruceiros, numerosos e fermosos no noso concello, erguéronse por doacións pías, moitas particulares como consta gravado na sua base pero tamén por sacralizar un lugar, un punto significado ou cruzamento de camiños e incluso para servir de marco de término de freguesías. Cando esta división parroquial é arbitraria e os veciños dun lugar son enterrados en cemiterios diferentes, estes cruceiros son os puntos de congregación das almas dos mortos, da temible Compaña. Neste sentido, son coñecidos os de Cantoarea, entre Marín e Lourizán e sobretodo o de Morousos, en Castiñeiras onde se axuntaban as almas en pena de tres parroquias: Aldán, Beluso e Bueu, aínda que nos dixeron que chegaron a concorrer ata de sete freguesías.
Debeu ser que desde hai un tempo andan despistadas pois coa construción do parque empresarial, mudaron o cruceiro de sitio, aínda que, contodo, este cruceiro, erguido polo capitán José Antonio de la Rúa Aldao en 1700, segue a ser atendido na sua luminaria permanente. Podemos dicir que para os nosos antergos foi este un lugar moi especial pois ademais da parroquia das ánimas, aquí tamén comparte territorio a mítica freguesía dos antergos, os mouros que ergueron as mámoas e que habitaban o Liboreiro ata que foron expulsos a Udra polo apóstol Santiago.
Obviamente, resulta difícil recabar datos fiables sobre a Compaña, que de santa non ten nada, pois a luz eléctrica veu dar cabo dela, mais consta na memoria popular ter "sentido" o aire e o cheiro a cera e incienso pola ponte do Forte en Cangas. Tamén consta o seu andar no lugar de Santiás (Sant Ioannis) no Hío, parroquia na que moitos mariñeiros acreditaban ter visto desde o mar as súas luces, retirándose no fuscolusco da madrugada pola Canle das Ánimas en Pinténs.
En Coiro tamén debeu andar moito pois está escrito que a vella campá da igrexa servía para protexerse contra a Compaña e non das bruxas como se popularizou despois. Tamén anda por aí outro relato dunha reunión, pé da Cruz de Castro, de almas en pena de alta alcurnia, con reis, raíñas, bispos, guerreiros do castelo e ata o cura de Darbo, congregados para celebrar solemne misa de ánimas na que non falta a coñecida Dama do Peite da lenda. A todas luces, nunca mellor dito, isto seméllase máis a unha Hoste que á Compaña, e a Dama, unha moura loira que se peitea, se ve que confundiu a parroquia dos antergos coa das ánimas en pena. Cónstanos tamén referenciada a presenza dunha ánima soa ou estántega nunha casa de Xielas da que os seus moradores dicían que só paraba nas súas ruidosas e intermitentes manifestacións cando se rezaba un Noso Pai e un Avemaría. Hai que dicir que casos coma este, de ruidos estranos en vivendas desocupadas por un tempo, téñense solucionado ao final sen recorrer a rezos ou esconxuros, botando man mellor dun fontaneiro que revise e purgue as tuberías da calefacción.
Xa dixemos que por precaución, non se poden dar moitos datos sobre estes asuntos do Alén e menos da fantasmagórica Compaña que noutras partes de Galicia denominan A Cruz. Adoita esta, ser portada por un veciño descalzo, cun caldeiriño no brazo (hisopo) e un can cunha campaíña, vai encabezando a procesión das ánimas que se aluman con ósos (fosforecen) na man. Adoita sair os días con "R" dos camposantos ou da igrexa onde había enterramentos e percorrían os camiños e encrucilladas de cruceiro en cruceiro na procura dalguén que ía morrer e doutra vítima que portase a Cruz. En moitas aldeas intuíase se algún veciño estaba portando a Cruz da Compaña polo seu aspecto macilento, mirrado, cadavérico e todos refugaban o seu contacto e se conseguía traspasar a Cruz, non debía contarllo a ninguén, non tanto por represalias como por vergoña.
Os que atopándose coa Compaña conseguiron librar, fixérono botándose fóra dos lindes do camiño (vai polo carreiro de cruceiro en cruceiro), abrazándose a un cruceiro próximo (pois non se pode ter máis que unha cruz), rodearse cun circo na terra facendo o simbolo de Salomón e se fallan estes medios, botarse ao chan e "facer o morto". O perigo pasa despois de que quen leva a Cruz di: "Folgo vivo" e os da Compaña replican: "Pasar e andar que aquí se pode deixar". Se respostan que non se pode deixar, xa sabemos o que pasa.
Foi a partir do século XVI cando o culto as ánimas se popularizou en toda Galicia e desta época temos xa a primeira testemuña que deixou escrito que tiña visto moitas veces multitude de luces e de defuntos que andaban na noite dentro e arredor da igrexa. Hai xa máis dun século que Pardo Bazán denominou a Galicia como o país das benditas ánimas e posteriormente foron moitos folcloristas, etnógrafos e antropólogos de sona quen recopilaron e analizaron o senlleiro sentir colectivo popular sobre esta materia.
A actualización da Compaña comezou hai anos xa da man de grupos de rock como Vendaval, Mago de Oz, Golpes Bajos ou Los Suaves que lle dedicaron portadas e cancións. En poboacións como Tui e A Estrada, en vez dos importados "Jalovin e Souin", adoitan nestes días, facer remedos da Compaña. Non cabe dúbida que se decantan polo autóctono pero son uns destemidos...
A Compaña nun relato do século XIX
O vento zoaba afouto traendo de vez en vez as agudas vibracións dunha campá dobrando a morto. Unha nube de grandeiros paxaros negros axitábase con terrorífico voo entorno dos alcipreses do patio, lanzando ás veces doentes e agudos grallidos, que resoaban nos ouvidos de Manuel coa mística entoación dun Deprofundis. No curral acababan de entrar sete pantasmas de roupaxes flotantes e brancas como o albo da neve, levando na man escintilantes cirios que unha pálida chama consumía. Manuel tremía como un azogado: a tétrica danza que ante os seus espantados ollos comezaron os aparecidos, encheuno de abraio, atordando as facultades da súa alma e concentrando a seiva toda da súa vida na vista e no ouvido. Non cabía dúbida: ante os seus ollos presentábase a Compaña, esa sociedade de trasgos noiturnos, que case todos os campesiños e mariñeiros galegos creron ver algunha vez na súa vida, ao pasar un monte, abeirar un rio, saír da casa, atravesar un bosque ou saudar o cemiterio. E tal como nas longas noites de inverno ouvira Manuel describir a aparición da Compaña, do mesmo xeito apiñábanse e revolvían diante da súa vista os sinistros visitadores, cuxas luces lívidas e oscilantes o aterrorizaban. A Compaña formou un circo, en cuxo centro brillaba unha luz máis viva que as outras: aquela roda viraba como unha guirlanda de estrelas e ía estreitándose dun modo fantástico e misterioso ata suprimir case a distancia entre o centro e os lados. Unha bandada de coruxas, mouchos e morcegos revoaba xunto á xanela na que estaba Manuel.
A luz da lúa ía amortecéndo: semellaba próxima a se extinguir. Os paxaros da noite amoreábanse diante da xanela con tal afouteza que só por intervaos lle permitían ao mozo albiscar a danza das pantasmas. De súpeto, unha coruxa pasou rozando coas ás o vidro da xanela e lanzou un prolongado grallido que fixo retroceder de medo ao Manuel. Abriuse a porta que daba ao cuarto do doente e debuxouse no lintel a figura da anciá. Manuel cravou nela unha ollada vaga, case incerta... case parva...
-Prégalle a Deus polo teu pai! -exclamou a vella con acento solemne, sinalando co seu dedo ao alto.
-Morreu? -preguntou desesperado o rapaz, precipitándose cara a xanela como desalentado e fóra del.
No patio non había ren; paxaros e luces desaparecera. Tan só ao lonxe podía ouvirse o tanxer dunha campá. Manuel percorreu deseguido o fondo da paisaxe e ao fin creu albiscar entre brétemas e escuridade, seis luces, cuxo brillo esmorecido ía esvaecéndose ao lonxe.
-É verdade, é verdade! -repetía o mozo petando na testa; viñeron sete e só se marchan seis! -Matárono ou lle puxeron luz negra! Ai, nai miña! velemos polo meu pai: as portas do ceo pecháronse para el por unha eternidade!
Daquela, falouse pola aldea de que a Compaña tiña vido a procurar a alma do defunto usureiro pero que o seu fillo e a viúva, a forza de esmolas e boas obras, fixeran desaparecer o odio que sobre aquela casa atraera a ambiciosa conduta do prestamista.
*Profesor e historiador
