Un programa da televisión privada estatal adicado a temas esotéricos e misteriosos semella amosar ultimamente unha especial preferencia por Galicia en xeral e por Cangas en particular. Hai xa máis dun ano visitaron a nosa localidade para tratar o tema das bruxas e hai pouco viñeron gravar outro sobre a Compaña, que acabamos ampliando aos numerosos rituais e elementos materiais referentes á devoción e preocupación polas Ánimas en xeral.
Xa que logo, aproveitando estas datas, recuperamos apontamentos que fixemos sobre o tema pois andamos no tempo de lembranza das ánimas e dos mortos, asunto este último do que en Galicia hai abondosa literatura e traballos etnográficos que amosan unha forma especial de celebracións como a presenza de amortallados (O Hío, Darbo...) ou a asistencia aos enterros das pranxideiras ou choronas das que Cangas ten sona. Os agoiros eran algo moi tido en conta polos nosos paisanos que vían no cheiro a cera, no voo dun corvo, nos ampos da curuxa, nas galiñas que cantan como galos, nas fachas ou luces na noite... sinais premonitorios da morte.
Extranos rituais como o do Abellón (críase que as ánimas volvían en forma de abellas) descrito por Brañas, zunindo e xirando arredor do corpo do finado aínda presente e o costume de convidar aos asistentes aos velorios, a veces tan abondosamente espléndidos que deixaban exhaustas as arcas dos familiares, incluso ata a ruina. O defunto vai na igrexa, a muller está apenada, imos bebendo e comendo, con chorar non se fai nada.
Pé do lume da lareira ou dunha fogueira corría a caña e o pan, o xamón e o chourizo, facíanse xogos, contábanse contos e chistes de rir e tamén de medo e se había mozos e mozas aquilo remataba en foliada. En fin, un mundo de vedoiros que se comunican co Alén, de cabelos do defunto como reliquia e incluso de mortos queridos e familiares, fotografados para dar testemuña do óbito aos que estaban na diáspora. As duras epidemias do século XIX promoverían unha mudanza nos enterramentos e aparecerían os cemiterios de altos muros ou lonxe das poboacións, clusurándose os camposantos arredor das igrexas e prohibindo as tumbas no interior dos templos. Isto, que se facía por profilaxe e hixiene, tamén veu supoñer unha dificultade pois diminuiron os tránsitos nocturnos das almas en pena.
Aínda que resulta complicado separar ambos conceptos, defuntos e ánimas, tentaremos axustarnos máis profusamente ao relacionado con este último término. En Galicia, as ánimas gozan de especial devoción con confrarías nas parroquias e a elas non se lle adica só un día senón todo o mes de novembro, específico mes de Ánimas. Mais este periodo, incluso se prolonga nos rituais ata o comezo do ciclo de Nadal, data na que este ano, non sabemos se en memoria das ánimas dos desafiuciados, pola ledicia do Nacemento do Neno ou do renacemento anímico da economía, elixiremos novos parlamentarios e goberno.
Foi Lisón Tolosana quen nos seus traballos antropolóxicos sobre o noso país chegou a comprender a estrutura subxacente no miolo das parroquias galegas: Existe a parroquia dos vivos, das familias e individuos que poboan os lindeiros desta tan antiga xurisdición territorial e está tamén a parroquia dos ausentes na emigración, fracasados ou trunfadores que lle regalan ao seu lugar, cidade ou país a sua solidariedade e filantropía a xeito de investimentos ou grandes obras. Ademais contamos coa parroquia dos antergos, mítica e pagana, simbolizada polos seres máxicos, mouros, mouras, ananos, trasnos... que perviven no seo da terra, morando en castros, mámoas, petróglifos, penedas, fontes... vixiando tesouros que foron agochados en tempo inmemorial. E finalmente temos as parroquias dos mortos do cemiterio que agardan sen desacougo ningún a chegada do Xuizo Final alá no ceo e a parroquia dos destinados a purgar os seus pecados e faltas representada pola ánimas ou "almiñas", que por veces se materializan colectivamente na Compaña, percorrendo as vellas corredoiras na procura de oracións ou preanunciando a morte de quen a mira.
Hai outros casos de manifestacións anímicas como a protección sobre os animais nos camiños, como o do santuario de Teixido, pois crese que son ánimas en pós de alcanzar a salvación no santuario: Ao San Andrés de Teixido vai de morto quen non foi de vivo. Sobre esta especial circunstancia da que atopamos semellanza coas formigas que acoden á romaría da Nosa Señora das Portas Abertas en Vilardevós, hai quen ve un caso de metempsicose ou de transmigración das almas que conecta coas crenzas na reencarnación que se dan en antigas relixións célticas e tamén orientais. Porén, na devoción popular ás ánimas hai quen quere ver máis próximo, unha lembranza do culto aos romanos Lares Viales que na nosa zona entroncarían co do deus Berobreo do Facho.
Pouco queda xa dos vellos costumes destes días como as misas de ánimas nas que se pregaba por esta colectividade parroquial e incluso polos axustizados (ánima soa) dos que era evidente a sua culpabilidade. Tamén queda pouca memoria dos toques de ánimas das campás chamando ao rezo no anoitecer, de gardar sitio e prato na mesa en días sinalados como o de Defuntos ou Nadal para os mortos da casa, de levar zonchos (castañas cocidas), viño e outras mantenzas ao cemiterio e depositalos na tumba familiar tal como prohibían as Sinodais no 1541. Tampouco via moi claro a Igrexa o costume do animeiro que percorría as casas pedindo esmola e rezos para as ánimas ao tempo que avisaba dos perigos do lume.
Nalgunhas zonas de Galicia esta función adoitaban facela mozos que usaban do medo ao desfavor da ánimas (trato ou truco?) para recabar viandas das que unha parte consumían en xantar comunitario. E en case todas as casas, adoitábase alumarlle ás "almiñas" domésticas con mechas metidas en aceite, acendendo unha lámpada por cada defunto habido... En fin, luz e calor para orientar e aquecer aos espíritus vagorentos nun mar de tépedas tebras e tamén de alimento por se o precisasen.
E como para facer máis forza nesta anímica misión salvadora, celebramos o Magosto, o magus ustum ou lume máxico, onde a luz, o calor e o xantar se conxuran en colectividade: Cada castaña que estoura dise que é un alma salvada. Xa Murguía intuira que estas xuntanzas de xentes e castañas, de viño e xolda... contiñan as lembranzas de vellos xantares funerarios que se celebraban preferentemente na noite de difuntos e Añón nun poema fala de defuntar o magosto e rebuldar coas meniñas.
A morte pola purificación no lume enfrenta ás castañas co viño, sublime dador de vitalidades dubidosas e animador da xolda e da vida. E o lento consumir do lume, por tempos avivado, concede un tempo suficente para que as ánimas se acheguen desde o mais alá a se alimentar quentar das friaxes da viaxe por outros mundos. Na súa reiteración ao longo do inverno está o secreto da obtención de maiores beneficios para os que penan.
En principio, a Igrexa, após a morte, só consideraba o sistema dualista de Ceo ou Inferno mais viuse obrigada a reflexionar sobre o lugar ao que ían os que cometeran pecados leves e que xa se tiña en conta por moitas tradicións populares. Esta crenza atávica e os escritos de San Agustín farían nacer, alá polo século XII ou XIII, o concepto de purgatorio non exento de controversias para chegar a consideralo como dogma. Sería no concilio de Trento (1545-1563) onde este terceiro estadio após da morte había recibir por decreto a confirmación da sua existencia e que as ánimas nel retidas poden ser axudadas polo sufraxio dos fieis.
*Profesor e investigador
