Leo no papelorio vello, ao aconchego de gabetas e cartafoles, que os Márquez de Meilide gozaban dunha quenda no muíño das Raposeiras: "cada quince días, dende as nove da mañá do sábado até as seis da tarde do domingo".
Á beira dereita do río do Seixo, o muíño das Raposeiras (muíño de herdeiros) é unha construción de cachote, hoxe arruinada, con cuberta a dúas augas (tella país). O aparello constaba de cubo, unha moa (daquela, roulón), caixón, burro, apeadoiro de manivela (óese: "leveadoiro") e rodicio de ferro.
O muíño das Raposeiras ten, cando menos, 263 aniños, posto que, xa constaba no Catastro de Ensenada (ano 1752): "Otro llamado das Raposeiras, sito en el río da Pontemouteira. Es de canle y piedra negra. Muele ocho meses al año. Le regularon en siete ferrados de fruto: los tres de mijo maiz, dos de centeno y dos de mijo menudo. Son ynterezados Bernardo de Fraguas, Pedro de Bouzas, Juan Mouteira y otros". A pedra negra, ou borneira, é a axeitada para triturar as sementes do millo "maís" (Zea mays).
Consultado Xocas, escúsase procurar máis nada, pois, o eximio etnógrafo ourensán (Letras Galegas 2004) dixo todo o que había que dicir sobre muíños. Tentarei, xa que logo, ser orixinal, tirando do anecdotario persoal.
Cando tocaba acompañar a miña avoa, Isolina Márquez, ao muíño das Raposeiras, baixabamos da man pola congostra dos Outeiros. En chegando ao Souto, torciamos á dereita polo camiño das Preghadiñas e das Cacharelas. Na encrucillada dos Verdughos, colliamos á esquerda polo camiño das Pezas Ghrandes deica os Seidoiros (ou Liñares). Todo isto, despois do parcelamento que, en Meilide, acontecera na década dos 60.
O muíño das Raposeiras tiña unha porta que abría no sentido contrario á corrente fluvial. A chave nunca mudou o seu postoiro: encol do penal e debaixo da terceira tella da aba leste do tellado.
Nas táboas da porta labráronse tres riscos de Salomón (pentagramas, pentáculos, pentalfas) formando un ángulo recto. O anónimo tallista non só procuraba pór o froito ao coidado da venturosa proporción áurea, senón tamén, gorecer a xente que lle tocaba gobernar a moenda de noite. É sabido que, cando se venta morte na parroquia, do antigo camposanto de Cavenca emerxe fatídica a Pantalla. Envolveita na escuridade, a fantasmal procesión rolda a casa mortuoria, desce pola corredoira do Rapenlo e sómese nas Veighas das Almas, na beira esquerda do río do Seixo.
De enxergarmos a Compaña, non hai mellor acubillo que o tremiñado do muíño das Raposeiras. O río entremedias. De atopármonos lonxe do muíño, o pentágono obtido ao debuxar no chan o selo de Salomón é couto vedado para o maleficio. Abrenuncio!
Aquela tríade de estrelas de cinco puntas moito me deu que pensar. Dos sumerios a Pitágoras, de Pitágoras a Leonardo da Vinci, de Leonardo á valiña de Cerdedo. Inescrutábeis camiños da xeometría sagrada.
O finado do señor Francisco Dapena, veciño de Abelaíndo, ensinoume, entre outras curiosidades, a xogar ao "risco", unha sorte de "catro en raia", "pai, fillo, nai" ou "xogo da vella" cuxo taboleiro era unha pentalfa debuxada na terra. O xogador "A" movía catro coíños e o xogador "B" catro anacos de tella. Ao parecer, no templo exipcio de Kurna (1.400 a. C.), atopárase gravado na pedra un enredo semellante, aínda que suxeito a outras regras.
Contáronme en Arén que o primeiro muíño do mundo fora enxeñado polo demo. Cando o perello se pon, non hai canteiro que lle faga sombra: xa un muíño, xa unha ponte, xa unha casa de sete portas.
O demo convocou a veciñanza, explicoulles as vantaxes do invento e púxollelo en funcionamento. Moeron os parceiros a vontade no trebello do diabo, mais, cando se esgotou o gran, ninguén sabía como detelo. Probaron de mil maneiras diferentes sen resultado, o muíño seguía e seguía ronceando en van. Desesperados, fóronlle pedir consello ao cura.
O crego reconveunos, lembrándolles as consecuencias de deixarse engaiolar por Satanás, porén, acudiu solícito á beira do río para, en nome de Deus, pórlle freo a aquela máquina infernal.
Armado cun hisopo, asperxiu o abade auga bendita por riba da moa, ao tempo que, a berros, enfiaba unha retrónica con moito latín. O remedio resultou ineficaz. Non se engurrou, baixou o crego ao inferno e repetiu a mesma operación, exorcizando, desta volta, o rodicio. De socato, unha pena da enlouquecida buxaina traboulle a sotana, deulle dúas voltas e, á terceira, lanzou o predicador contra as paredes do desaugadoiro. O impacto foi tan violento que o amasillo de farrapos, ósos e tripas tupiu o afiridoiro e apeou o xogo do muíño.
Dixéronme os de Arén que, dende aquelas, así que os veciños acababan de moer, chimpaban un crego ao inferno.
O pousadoiro ou pousafoles é o cachote pasante que, á altura dos cadrís, sobresae da parede exterior do muíño para facilitar a pousa da carga.
Lembro -éralles aínda un cativo- terlle preguntado a meu padriño pola función deste saínte de pedra. Facendo gala do seu xorne retranqueiro, padriño respondeume que era o sentadoiro do muiñeiro.
A imaxinación representoume un home fraco, esguío, todo el enfariñado. Vendo a distancia do chan á que se situaba o suposto asento -eu non o atinxía nin poñéndome de puntas-, o muiñeiro debía ser unha persoa de longas pernas, un xigante, un Abdul-Jabbar que, no canto de pelota, armaba o seu "skyhook" con presadas de millo que acababan entrando limpas na moega. Así e todo, non me cabía na cabeza como aquel langrán podía remexerse nun espazo tan pequeno. Bendita inocencia.
A condición de raparigo urbanita tamén me levou a confundir o óleo, o celme da fariña que pousa a rentes do pé, cos óleos que, no culto católico, se lles administran aos moribundos.
Cando oía que o cura lle levara os santos óleos a un desafiuzado, eu pensaba talmente que o fora enzoufar de fariña.
De neno, acudín, na compaña dos meus, aos velorios da aldea. Corpo presente, os rostros dos defuntiños, tan aquelados, tan abrancuxados, graváronseme a lume no maxín.
Foi lideira infantil crer que cumpría enfariñar os cadáveres antes de metelos no nicho que, xaora, semellaba un forno. Ben cocidos e levedados, Deus tafoneiro exporíaos como pan de cada día nos lustrosos andeis do ceo. Hai cada ocorrencia!
Un dos muíños máis curiosos do río do Seixo é o de Pedraboa. O muíño de Pedraboa é muíño de herdeiros. Revestido co brión da historia e do mito, alguén me fixo saber que o nome, "Pedraboa", proviña do penedo no que se alicerza. Os usuarios do muíño tiñan por costume ciscar no inferno un puño da primeira fariña para acirrar a prodigalidade da moa. Segundo explicaron, moer un fol de cereal en Pedraboa, respectando o precepto, garantía fol e medio de fariña. "Pedraboa", ritual litolátrico propiciador da fartura.
Á altura de Pedraboa, érguese no río o encoro da presa de Cavenca. Durante o verán e dende que hai memoria, unha pedra medianeira parte a auga dos regantes de Cavenca, que discorre pola canle adiante, e a auga dos regantes de Meilide, que volve ao leito.
Uns metros máis abaixo, nos Barreiros, o río bate con outra barraxe que desvía parte do caudal a través da presa Ghrande, levada coa que se fornece a agra de Meilide.
Conforme outros pareceres, o chamadeiro do muíño non llo outorgou o penedo, senón esta marca de nivel disposta no principiar da presa de Cavenca. A "pedra boa" dirime, pois, o consuetudinario dereito de rega, hoxe conculcado co proxecto de canalización que, río arriba e beneficiando só os de Cerdedo, fará minguar o volume hídrico do Seixo. "Pedraboa", o fito que, en boa lei, garante os usos e costumes.
A construción da presa Ghrande de Meilide e da presa de Cavenca foi promovida no século XVI pola liñaxe dos Gosende, fidalgos rurais. A auga da presa de Cavenca acciona o rodicio do muíño de Cavenca, outro muíño de herdeiros no que, pola banda do meu avó Xosé María ?dos Varela de Cavenca?, tamén tiñamos dereito a moer: "cada oito días, ou o día ou a noite; e un día e unha noite cada dezaoito días".
Para rematar e aproveitando que non hai zocas debaixo da cama, lémbrolles que o muíño, amais do seu uso agrícola, servía de marco para a muiñada, concepto co que designamos todos os actos de socialización que se desenvolvían en paralelo á moenda, con frecuencia, pola noite e á luz dun farol: o parrafeo, a rexouba, o canto, o baile, o namoro, a fodenda... O cantigueiro popular é explícito abondo: "Unha noite no muíño, unha noite non é nada; unha semaniña enteira, iso si é muiñada".
