Primeiro acto
O profesor de Arqueoloxía estaba a impartir a clase. Era un asunto interesante, que trataba sobre o proceso de formación dos xacementos arqueolóxicos. O máis común era que os alumnos se centrasen en cuestións relacionadas coas técnicas de escavación, pero non era habitual que se preguntasen como eses lugares onde existen evidencias do pasado chegaban ata nós.
Contaba o docente como se ía destruíndo un megálito despois de que deixara de cumprir a súa función funeraria. Falaba dos saqueos a que foran sometidos ao longo dos séculos, na busca de tesouros. No século XVII iniciárase en Galicia unha onda de profanacións das mámoas, buscando o suposto ouro que alí agacharan os seus construtores, os "gentiles galigrecos", como aparecen referidos no preito do Licenciado Vázquez de Orxás. Xunto con furados no interior do dolmen, o recinto funerario pétreo, levábanse as lousas para aproveitadas para facer bases de lareiras, valados ou, incluso, pontillóns, como o mesmo profesor vira nalgunha ocasión.
No caso dos asentamentos, como nos castros ou as vilas romanas, o abandono provocaba a medra incontrolada da vexetación. Ao mesmo tempo, o vento e a chuvia colmataban o lugar con po, sementes e pole. Íanse acumulando os sedimentos co transcorrer dos anos e das décadas. Tamén dos séculos e os milenios. A iso engadíase a acción humana -"causas antrópicas" lles chamaba- que utilizaba o lugar para surtirse de materiais de construción, convertendo o antigo asentamento nunha especie de canteira o almacén para reutilizar os materiais.
Aos alumnos chamáballes a atención a forma en que se derrubaban as edificacións. O máis frecuente era que comezasen pola ruína da cuberta. Afundíase a estrutura e o peso das tellas facía o resto, ata que se fundía sobre o chan. A continuación íanse desmoroando as paredes, caendo sobre o anterior. O material de construción dos muros, normalmente pedras ou ladrillos, mesturábanse cos enlucidos, a pintura ou o estuco que as adornaba por dentro, xunto con restos de morteiro, cal, formigón, arxilas ou outros materiais construtivos.
Os posteriores aportes que antes dicía o profesor, completaban a secuencia de capas de diversos materiais e sedimentos que formaban a estratigrafía do xacemento, que os arqueólogos deberían, coas axeitadas técnicas, desmontar en sentido inverso, discriminando ademais as accións naturais das humanas para comprender do mellor xeito posible como era o lugar cando estaba habitado e saber en que época ocorreu todo.
Segundo acto
Naquela mañá o equipo estaba a escavar no exterior dunha torre medieval que se ergue non lonxe de Ourense. O arqueólogo e dous obreiros iniciaban unha cuadrícula ao pé da parede oriental desta estrutura medieval, mentres o debuxante preparaba as ferramentas de traballo para elaborar os planos do que se fora desenterrando. Comezaron por levantar a capa superior. Era unha terra apretada, moi repisada, escura. A que facía de intermedio entre a nosa época e o pasado, actuando como unha simbólica tapadeira dos séculos precedentes. Cos sucesivos golpes da piquete apareceron os primeiros materiais, cerámicas e obxectos moi recentes mesturados con outros da Idade Moderna.
As novas capas -estratos- sucedíanse, permitindo ver pisos doutras épocas, sobre os que viviron xentes na época de Felipe IV neste mesmo e preciso lugar que agora estaban a escavar. Os materiais arqueolóxicos -cerámicas, moedas, vidros e outros- gañaban en antigüidade a medida que afondabamos na cuadrícula co levantado sucesivo das capas, maioritariamente de terra.
De pronto a piqueta do arqueólogo bateu nunha pedra. Retirou a terra coidadosamente cun paletín e foron aparecendo outras ao redor. E moitas máis, ata encher a superficie da cuadrícula. Tratábase do derrube dun muro a todas luces medieval. Antes de retiralo para poder continuar a escavación, limpouse con vasoiras e pinceis para fotografalo e debuxalo.
Unha vez levantado o derrube das paredes, empeza a sair á luz unha capa de tellas -ímbrices- fragmentadas e que, como o devandito derrube, vai ocupando toda a cuadrícula. Estabamos no nivel que indicaba o colapso do tellado despois do abandono da construción. O arqueólogo sorría satisfeito porque a secuencia íase sucedendo sen complicacións. Previsiblemente debaixo desta capa xa estaría o piso da antiga edificación. Coa capa de tellas fíxose o mesmo proceso e tratamento que antes: limpeza, fotografía e debuxo. Entón, coa magnífica axuda dos avezados operarios, o arqueólogo decide iniciar o desmontado para proseguir a escavación.
Foi entón cando houbo un momento de vacilación. Cando ían comezar, os obreiros que estaban no interior da cuadrícula retrocederon uns pasos, ata o borde da zona escavada. Mirábanse entre sí e, tras un instante, un deles dixo:
-Agora ten que aparecer a escaleira
-Qué escaleira?, replicou o arqueólogo
-A que leva aos túneles...
Terceiro acto
Custara moito traballo, pero finalmente chegaron ao cumio. O arqueólogo e un amigo del, nativo da zona onde estaban a traballar, estaban suorentos e rabuñados polas ramas da agretada vexetación que tiveran que atravesar. Os montes estaban abandonados e as prospeccións arqueolóxicas facíanse cada vez máis difíciles.
Todo indicaba que o monte que viñan de coroar era un castro. Así o indicaba tanto a toponimia como o configuración topográfica deste coto que se erguía, forte e maxestoso, sobre as terras colindantes. Efectivamente, cando chegaron arriba, comezaron a aparecer moitas pedras de derrube, unha elevación contínua que rodeaban a croa, a modo de defensa artificial, que con toda certeza indicaba a existencia dunha muralla. Pola zona onde as ladeiras eran menos pronunciadas víase un foxo defensivo. Tamén un parapeto de terra.
Non había dúbida. Estaban nun castro, seguramente da Idade do Ferro. As vistas dende o alto eran impresionantes. Dominaba o val inmediato e as vistas chegaban ata as terras da veciña Portugal. Dende o alto, entre as defensas que formaban murallas e foxo e as pronunciadas ladeiras, este asentamento fortificado parecía inexpugnable.
Sentáronse nunha pena desfrutando da paisaxe, mentres o arqueólogo tomaba unha notas na libreta. O seu amigo empezou a contarlle unha historia que oíra da boca do seu avó:
-Despois da Guerra, había moita necesidade, e cultivábase todo o que se podía. Incluso o monte. Este lugar tamén. Dicía o meu avó Daniel que un veciño del estaba a arar cerca da croa do castro e que saían moitas tellas. Entón, nun momento dado, escoitou un berro que viña do fondo da terra e díxolle: Oes ti, non afondes tanto a rella do arado que me destellas a casa¡ Era o mouro do castro.
Desenlace
No imaxinario popular de Galicia teñen especial protagonismo as lendas de "mouros". O mouro ou xentil interprétase como habitante primixenio da terra galaica, o aborixe -de ab originis, dende o principio- destas terras. Segundo a tradición é o autor de todas as construcións antigas, os dolmens, petróglifos ou os castros. Posúe e garda grandes tesouros. Aínda que se lles chame mouros, nada teñen que cos pobos norteafricanos.
A antropoloxía ofrece moitas explicacións para a existencia destas lendas. Interésanos agora a do investigador X.M. González Reboredo, que se apoia na antropoloxía estruturalista de Claude Levi-Straus. Segundo el, definiría as comunidades campesiñas por contraste ou negación, é dicir, por todo aquilo que o mouro non é, como unha especie de alter ego ou "cara B" deste ser mítico. Fíxense no seguinte: os campesiños teñen a súa actividade fundamental diúrna; os mouros moitas veces nocturna. Os campesiños viven do medio agrario, de labrar ou coidar gando; os mouros posúen tesouros e riquezas sen especial esforzo. Os campesiños son cristiáns, os mouros non. Os campesiños non teñen poderes sobrenaturais, os mouros si. Os campesiños fan a vida na aldea; os mouros fan vida en lugares especiais, moitas veces subterránea. Dende ese punto de vista, tamén o imaxinario popular concibe un inframundo subterráneo paralelo ao cotián, habitado por estes seres atemporais que están aquí dende sempre e cuxos camiños e rúas obrigatoriamente han ser túneles. Por iso o mundo lendario, o das crenzas, está inzado deles. Iso non implica que non existan algúns, como os que temos visto na contorna de San Francisco en Ourense, de cronoloxía imprecisa e que posiblemente teñan que ver co abastecemento de auga. Pero tamén é certo que outros, cuxa existencia foi asegurada por testigos que os chegaron ver, finalmente non eran tal, se non froito destas crenzas que están moito máis enraizadas no subconsciente do que habitualmente pensamos. Tal é o caso do que comunicaba a ábsida da catedral coa praza do Correxedor, que resultou ser unha cámara bufa de drenaxe. Ou no xardín do Posío, que era unha taxea de bastante altura.
Sen embargo, somos da opinión que o mundo subterráneo dos mouros é moito máis atractivo e romántico que as prosaicas infraestruturas de drenaxe e saneamento. Onde vai parar.
Boas vacacións.
(*) Arqueólogo municipal de Ourense.
