O tempo é un asunto vital que preside as esferas pública e privada das nosas vidas. Marca a idade biolóxica de cada un de nós, do mesmo modo que sitúa a nosa individualidade nunha época concreta. Iso lle engade un transfondo social e cultural. Pero non hai dúbida de que o calendario é cousa dos matemáticos e dos astrónomos.

A medida do noso tempo está intimamente ligada ao sol e á lúa. O día, como ben saben, é a cantidade de horas -poderiamos utilizar outra unidade temporal- en que a Terra tarda en dar a volta sobre si mesma (rotación), mentres que o ano e o conxunto de días necesario para que o planeta que nos serve de casa complete un xiro ao redor do sol (translación). Doutra parte, as fases da lúa axudáronnos a axustar os meses, ordenando o tempo entre os días e os anos.

Iso tivo que acontecer xa nos lonxanos tempos das bandas de cazadores-recolectores do Paleolítico, aínda que non descubriramos vestixios materiais que o confirmen. Incluso non sería ousado pesar que o corpo da muller, cos seus ciclos menstruais, exercera o papel de calendario, ou cando menos, de medidor do tempo xunto coas fases lunares coas que intimamente se relaciona.

Ao respecto, permítanme un inciso que ten que ver co que estendido costume que chamamos "lúa de mel". Aínda que a maior parte dos significados populares o relacionen co alimento do mesmo nome, significativamente doce e perdurable, fermosa metáfora de futuro para unha parella recén formada, nós pensamos que pode ter outro sentido. Sospeitamos que tería que ver coa convivencia durante un ciclo lunar -e menstrual- completo, polo que se garantía que a descendencia que puidera concibirse nese período, fose da propia parella e non ter sido xestada antes, xa que convivían intimamente no decurso do ciclo completo.

O calendario máis antigo que se coñece ata o de agora, atopouse no xacemento de mesolítico de Warren Field (Crathes, Aberdeenshire). Permitiu medir o tempo organizando ciclicamente as fases da lúa e a posición do sol hai uns 10.000 anos. Foi construído e utilizado polo derradeiros cazadores prehistóricos das terras escocesas.

Efectivamente, os ciclos temporais contidos nos calendarios foron esenciais para organizar as sociedades. Imaxinen o que tal coñecemento debeu significar para as sociedades agrarias da Prehistoria e da Idade Antiga. A posibilidade de coñecer os mellores momentos para as sementeiras, os días idóneos para as colleitas ou para outros labores agrícolas non debeu ser independente da posibilidade de establecer un control sobre os mesmos, o que debeu axudar a que emerxeran as primeiras elites baseadas na poder que lles confería a produción e distribución dos froitos agrarios.

En moitas ocasións lles diciamos que os dolmens, eses magníficos sartegos neolíticos que na península ibérica podemos remontar aos derradeiros séculos do Vº milenio BC, están orientados cara á saída do sol no solsticio de inverno. O tamén prehistórico monumento de Stonehenge, da Idade do Cobre do sur de Inglaterra, exerce a función de calendario xunto co de centro de cerimonias. Estas relaciónanse coa lexitimación do poder das elites que emerxen nesta etapa, socialmente caracterizada polas de xefaturas, fronte ás comunidades igualitarias anteriores. Son as sociedades de "caciques" ou "chieftains".

Se agora mesmo nos preguntasen cantas caras ten a pirámide de Keops, seguramente diriamos catro. Sen embargo, fixándose cando as condicións de luz son as axeitadas, veriamos que cada unha das catro que aparenta, presenta unha aresta entre o vértice e o centro da base que a divide en dúas, individualizando dous planos distintos e, por tanto dúas caras, formando un total de oito.

Aínda que non contemos cunha certeza absoluta, non podemos descartar que a sombra que se forma na metade das caras norte e sur nun instante concreto, matice un "momento" de luz solar preciso que ocorre nos equinocios, un tempo específico e a posible ritualización do mesmo. O efecto implicaría a utilización da pirámide como pantalla e símbolo en beneficio dos xerarcas que as erixen e as controlan.

Os primeiros calendarios complexos dos que temos noticia comezan a utilizarse en Mesopotamia. Sen embargo, tomaremos como referencia outros máis próximos, tanto nos espazo como no tempo. Como moitos de vostedes saben, o día 1 de xaneiro do ano 45 a.C. empezou a utilizarse o calendario Xuliano, ideado polo astrónomo Sosíxenes de Alexandría baixo o mandato de Xulio César. Computaba o ano cun total de 365 días máis unha fracción de 1/4. Os meses non podían ser iguais posto que o número de días no era divisible entre doce. Ademais, cada catro anos engadíase un día para axustar o tempo de translación solar, o que deu orixe aos anos bisestos. Nin que dicir que o mes de quintilis do antigo calendario pasou a chamarse xullo en honor do que quizá sexa o político romano máis célebre da Historia. Pero, aínda tendo en conta os axustes realizados, o calendario xuliano acumulaba un error de un día cada 130 años.

Avanzado o século XVI, baixo o mandato do Papa Gregorio XIII instaurouse o Calendario Gregoriano. O Pontífice decatárase de que as festas relixiosas íanse retrasando cada vez máis dentro de cada ano, situación que non deixaba de ser un problema para os rituais de carácter cíclico, tradicionalmente tamén vinculados coas estacións ou con ciclos astronómicos. Deste xeito, creou unha "congregación" -comité- de asesoramento que, segundo o físico e historiador Wenceslao Segura, comezou a funcionar entre os anos 1572 e 1575. A presidía o cardeal Guglielmo Sirleto. Outros membros destacados foron o profesor da Universidad de Salamanca, Pedro Chacón, o astrónomo xesuita Ignacio Danti, Aloysus Lilius e o matemático alemán Christophorus Clavius. A eles sumouse o ex-patriarca de Antioquía Ignacio. En 1582 e a partires deste traballo, Gregorio XIII instaurou o novo calendario que deseguido adoptaron España, Portugal, Italia e a zona católica de Polonia.

Os axustes con respecto ao calendario anterior, o xuliano, foron enormes. Adapta a duración do ano a 365,24 días. Iso significa que a marxe de erro é de menos de medio minuto por ano, polo que só precisa axustar un día por cada 3.300 anos. A diferenza de necesidade de acoplamento entre os calendarios de Gregorio XIII e de Xulio César son notables: 1/3.300 fronte a 1/130 a favor do gregoriano.

Outro asunto totalmente distinto foi o modo de entrada en vigor das novas medidas, o que debeu acontecer sen miramentos, de forma drástica. Faltaban dez días para establecer o axuste e, evidentemente, nin entón nin agora somos quen de facer xirar a Terra ao revés para gañalos. Entón, cómo fixeron? Aparentemente fácil. No mes de outubro de 1582, desapareceron dez días do calendario. O día 3 deu paso ao día 15, sen máis. Imaxinen vostedes a sensación. E a que se montou, no só pola confusión creada naqueles tempos. Vexamos un caso, aínda que raie no anecdótico. O día 23 de abril celébrase o Día do Libro. A razón para escoller a efeméride é que nese mesmo día do ano 1616 morreron Miguel de Cervantes Saavedra (apelidos cunha innegable sonoridade galega) e William Shakespeare. Teoricamente, o mesmo día. Pero naquel momento España xa adoitara o calendario Gregoriano, mentres que Inglaterra non o faría ata o ano 1752, polo que alí, nas terras inglesas, non finara o 23 de abril, se non dez días despois que o autor de El Quijote, é dicir, o 3 de maio no Reino de España.

Para as sociedades cristianas como a nosa, o tempo médese a partir do nacemento de Xesucristo, que na actualidade celebrámolo o 25 de decembro, coa festa de Nadal. Máis, dende cando é así? Sábese que nos primeiros anos do cristianismo a efeméride festexábase xunto cos reis magos e a circuncisión uns días despois do solsticio de inverno -21 de decembro- e nos dez primeiros días de xaneiro. O Libro do Xénese di que "Aos oito días será circuncidado entre vós todo varón" (Xn. 17, 12), momento en que se lles puña o nome aos nenos. De feito, se consultamos o santoral católico para o día 1 de xaneiro atopamos que é "Solemnidade de santa María Nai de Deus e conmemoración do Nome de Xesús", xa que no rito da Circuncisión celebran a súa onomástica os chamados Xesús, Manuel e os seus femininos.

No calendario chamado Cronógrafo Filocaliano, do ano 336 d.C. e decorado por Furio Dionisio Filócalo -de aí o seu nome-, recóllese que o Nadal celebrábase xunto coas outras dúas festividades por esas mesmas datas dos primeiros días de xaneiro . Despois a Igrexa Romana separouno das outras que antes citabamos. Ese traslado respostou á intención de que coincidira coa festa do Deus Sol Invictus, máis diso falaremos outro día.

Outro asunto máis importante para o que agora tratamos é o ano de nacemento. O monxe Dioniso O Exiguo propuxo a data do nacemento Cristo nos últimos días do ano 753 da fundación de Roma (ab urbe condita ou AUC), polo que a era cristiana iniciaríase o día 1 de xaneiro do 754 AUC. Se así fose, hoxe estariamos nos últimos días do ano 2769 AUC. Pero nos cálculos do monxe debeu existir algún erro, posto que o rei Herodes O Grande, que colleu protagonismo nesas mesmas data polos tristes e historicamente dubidosos feitos que vostedes xa coñecen, finara no 750 AUC, é dicir, no ano 4 a.C.

Consecuentemente, seguro que o Neno Xesús xa nacera antes do que pensabamos. Evidentemente iso non é impedimento que desprovea a data de todo o simbolismo e significado que agora reviste entre as numerosas sociedades cristianas, que non o son soamente dende o punto de vista relixioso, se non tamén cultural.

Esa referencia histórica é a que, por mutuo acordo, fai que nos próximos días entremos no ano 2017 case 2.136 millóns de habitantes do planeta, que segundo as estatísticas para o ano 2015 seriamos o número de cristiáns repartidos polos distintos países.

Como saben, por citar aos outros dous grupos relixiosos que manteñen un cerne común co cristianismo, os musulmáns entrarán o 21 de setembro de 2017 no seu ano 1439, mentres que na mesma data os xudeus farano no 5778. En todo caso, deséxovos un feliz 2017 a todos, midades o tempo como o midades.

*Arqueólogo municipal de Ourense