Nunha entrevista concedida a Marga do Val con motivo do 50º aniversario da aparición de Memorias dun neno labrego, Xosé Neira Vilas explicaba que, malia as súas resolutorias opcións ideolóxicas, nunca lle gustara o máis mínimo "escribir contra nada"; e iso por ben que aceptase que unha das súas criaturas literarias, Xente no rodicio (1965), si viña constituír unha decidida resposta -ademais, así fora enxendrada conscientemente polo autor- diante de determinadas formas literarias que pretendían representar a paisaxe rural galega e, desde logo, aqueles que a habitaban, como personaxes folclóricos -na peor acepción do vocábulo- chocalleiros, esfarrapados, grotescos..., aptos apenas para a brincadeira doada. O que acontece, iso tamén, é que, cando un artista mergulla coa razón e mais coa alma nunha determinada temática, cando asume un compromiso de fraternidade, non resulta, precisamente, moi simple manter aquilo que os analistas e investigadores veñen denominar como "omnisciencia neutral": todo o contrario, o mandato ético/estético reitera unha e outra vez que é de obriga tomar partido. Mesmo -e tal e coma aseverara Gabriel Celaya- "partido hasta mancharse." Con certeza, Castelao foi -é- mestre en semellante quefacer. Xosé Neira Vilas tamén.
Malia xa levar algún tempo neste mundo cando Balbino/Xosé deu a coñecer as súas Memorias dun neno labrego, acontece que o autor das presentes liñas non naceu nunha aldea. Tampouco os meus pais e avós traballaron (apenas) na terra e/ou tiveron que facer as maletas da emigración -aínda que todos os galegos, ou case, de a pé que nos precederon si que se ocuparon nela dalgún xeito e/ou souberon dabondo da dor húmida da distancia en estacións do camiño de ferro e peiraos impronunciables-; é dicir, non veño formar parte ineludible dese país de "campesiños, cregos e fidalgos" que algúns teimaron (e teiman) en presentar como a única Galiza realmente existente. Pero, vaia, esa é outra cuestión que aquí e agora "non toca". En todo caso, carezo de experiencia en tales eidos a non ser experiencia "de luxo". En fin, nada que ver asemade coas casas-cuarteis da Garda Civil (aquí ou fóra do país), coas sancristías e/ou seminarios, coa crónica autobiográfica de sementeiras e matanzas. Xa que logo, e para alén desoutra relación amiga co encargado de nos transmitir a célebre narración -tratei por vez primeira a Xosé Neira Vilas hai máis de trinta anos na súa casa n'A Habana-, porque habería de sentir eu, daquela, un especial latexar de lealdade respecto dese "ninguén" que atende por Balbino? Que pode ser, xa que logo, aquilo que, con todo, si que nos une?
Porque non; como outros moitos centos (miles?) de galegos, nin fun nunca Balbino nin Balbino viña ser o meu veciño, o meu compañeiro de escola e/ou de xogos. Reitero: que nos pode unir, en consecuencia?
A resposta non é, porén, ningún segredo ou enigma: acontece, simplemente e/ou nada máis e nada menos, que ambos coñecemos -e coñecemos agora mesmo!- a Manolito; mellor dito, sabemos ben da presenza dun monllo de Manolitos. "Imbélices e escuros" Manolitos que nunca entenderán, desde logo -nin falta que fai!-, as estrofas do noso himno nacional.
Daquela, tal e coma el -coma Balbino- eu non puiden/non podo máis que estar, sentir, alentar..., vivir e escribir contra eles arreo, a toda hora. E nin sequera por resentimento, por mor da xenreira, do rancor; moitísimo menos, meigas fóra!, por calquera sorte de envexa inconfesable respecto da posición que veñen -tan inxustamente- ocupar no mundo. Mais apenas porque estou, sinto, alento, desexo vivir e escribir contra deles por puro e nítido acto de xustiza. Xa que logo, anoto, percibo, comprendo, razoo... quero, podo e proclamo que Balbino/Xosé son dos meus. Forman parte dos bos e xenerosos. Petan con forza co seu corazón onde o peta con forza o meu propio corazón.
Non vou facer relato aquí e agora dos (moitos) méritos literarios de Xosé Neira Vilas porque hai moita xente que os saberá enunciar moito mellor ca min. Tampouco direi da súa figura humana porque, así mesmo, hai outros que o trataron máis e máis cercanos. Si direi, sen embargo,que o excelente concidadán de noso que se nos foi acertou e volveu acertar -incluso trabucándose ou xogando a trabucarse- naquela entrevista con Marga do Val. Segundo el explicaba nesa ocasión, non escribiu as Memorias dun neno labrego contra nada; mais eu, modestamente, quero e veño poñer aquí e agora que si están redactadas -e tan felizmente!- tales liñas contra algo ben concreto: escritas, daquela, contra todos os Manolitos, contra un pasado inxusto e ruín, contra unha memoria triste e vergoñenta na conciencia da nosa historia.
Cando algúns andan a proclamar a apoloxía das deslembranzas, máis que nunca habemos nós de prohibirnos a desmemoria. Para alén dos resentimentos; para alén das revanchas. Pero sempre por razón e corazón: Balbino/Xosé é parte viva, e para sempre, de todo aquilo que significa o mellor da nosa estirpe.
