Existe un pracer case oculto na libertade absoluta de pensar. Ahí, nese espazo íntimo onde un mesmo permanece en soedade coas ideas, reconforta demoler sen piedade os lindes que aillan os pensamentos, ata deixalos transcorrer, galopar como un cabalo sen bocado e sen bridas, sen máis límites que o respecto ás certezas.
Sen dúbida nalgunha ocasión preguntámonos de onde proceden as cousas que sabemos, onde están as orixes do coñecemento que acumulamos ao longo da nosa existencia. Damos por suposto que o maior e de máis calidade procede do ensino reglado, do coñecemento académico. E así parece ser nas sociedades actuais.
Sen embargo, existen outros saberes que sen sabelo impregnan a nosa formación e, consecuentemente, o modo de ver a vida. Nos sei cantos de vostedes coñecen as obras, por poñer un exemplo, de Charles Darwin. Máis notarán, aínda os que non se achegaran ás publicacións deste naturalista, o difícil que é explicar a nosa existencia sen o concepto de evolución. Ou o complicado que se fai entender as relacións humanas sen aplicar constamenente baremos de bo/malo, que leva expandindo, non só o modelo relixioso, se non e sobre todo o pensamento filosófíco xudeo-cristiano.
Ademáis dos saberes reglados, existen outros que veñen herdados, que nos impregnan case sempre de xeito inconsciente. Son os que proceden da Tradición.
Ésta fai que, sen cuestionarnos continuamente os conceptos, cubramos as necesidades con solucións satisfactorias testadas ao longo de tempo e de situación repetitivas. Esas estratexias xeneran faceres e formas adaptadas ás necesidades concretas. De ahí saen os modelos prototipo, entre outros elementos, as formas das ferramentas, os hórreos, os peches de fincas, os poldrados ou das propias vivendas. Estas formas, fillas exitosas das experiencias, das materias primas e da función e que se poden diferenciar por zonas, rematan sendo ordenadas en tipoloxías definidas e concretas. Na plasmación material de modos de facer as cousas.
Todos sabemos que para erixir unha construcción segura, faise preciso unha boa cimentación. Tamén que transitar pola neve é máis doado cunhas raquetas ou sobre esquís. Á inversa, se queremos que un coitelo corte ben, afiámolo antes.
En todas as situacións precedentes estamos a aplicar o mesmo principio físico. A Presión (P), que equivale á Forza (F) dividida entre a Superfície ou Área (A), ou o que é o mesmo, P=F/A.
No caso da cimentación ou da neve, se incrementamos a área, teremos menos posibilidades de fundirnos. Pola contra, se afiamos o coitelo, necesitaremos facer menos forza para cortar, porque disminuimos a área. Sen embargo, non coñezo a ninguén que cando está a afiar, a esquiar ou a constuir, pense ao mesmo tempo na fórmula da Presión.
Ben é certo, como diciamos, que existen dous saberes na nosa sociedade. Un é o oficial. O Académico. O que se aprende nos sucesivos graos do ensino. É un coñecemento homologado, certificado cun título que garante o aproveitamento formativo. No máis alto grao facúltanos para exercer unha profesión especializada, tamén homologada pola Facultade escollida por cada universitario.
Pero tamén existe outro tipo coñecemento paralelo e que todos, aínda que sexa no subconsciente, vamos acumulando de forma progresiva. É o que provén da tradición, do xeito heredado de facer as cousas. No mundo rural máis tradicional, o que se rixe -ou rexía- por profesións non demasiado especializadas, a principal fonte de coñecemento era a tradición. Dunha forma moi simple, poderíamolo resumir nunha frase: "as cousas fanse así porque así sempre se fixeron, e se o modo de facer funciona, non o cambies". Outro asunto distinto é a precepción do correcto funcionamento delas, pero iso é un tema diferente que ten máis que ver coa adaptación das vellas técnicas aos novos tempo e non o vamos tratar agora.
Pero si creemos que en non poucas ocasión o coñecemento científico e o tradicional coindicen, independentemente dos mecanismos explicativos do problema ou cuestión a resolver.
Ao respecto, voulles contar unha anécdota que vivín a finais da década de 1980 nas terras de Lobios, na Baixa Limia, que me fixo reflexionar sobre os procesos de coñecemento. Vaia por diante que gústanme moito os animais. Entre eles teño unha especial predilección polos touros.
O caso é que estando a traballar pola zona, tiven a oportunidade de coñecer á veterinaria que cubría aquel termo municipal. Un bo día, á tardiña, chamáronna urxentemente dende unha aldea serra do Xurés, porque un novillo tiña unha complicación séria. Non quixen perder a ocasión de ver como solucionaba o problema de saúde do touro e fun con ela.
Cando chegamos, afasteime con discreción a un lado para non estorbar e observar a escena con deteñimento. Ela, a veterinaria, preguntou que lle pasara ao touro que parecía seriamente indisposto.
-Pois parece que timpanizou -dixo o labrego- e está moi maliño.
-Timpanizou? -dixo a veterinaria- achegándose ao animal. Deu unhas volta ao redor del mentres o acariñaba para calmalo. Ao tempo, fixábase nos seus os ollos e apalpáballe o abdome.
Mentres, o labrego mirábaa con atención, sen poder disimular a preocupación.
-E grave?
Despois dun momento, ela confirmoullo: pois sí timpanizou, dixo.
Entón o labrego comezou a contar, moi preocupado, que seguramente comera a "gana" no lameiro.
Eu non puiden conternme e preguntei: a gana? Iso que é?
Miroume e comezou a contar: pois é un bicho pequeño que vive entre a herba. Os animais non se dan conta de que está ahí e mentres pacen cómena. Unha vez que está dentro, aínda que esté morta, aféctalles e fai que timpanicen.
A veterinaria asentiu. Foi ao maletín e trouxo un estraño aparello cirúrxico que eu nunca vira. Pregunteille que era e díxome que chamábase trócar. Parecía unha especie de punzón telescópico co que tiña que perforar a pel da panza do astado cerca da ingle ata chegar ao estómago.
Pedíulle ao labrego que movera ao enorme touro, agora deitado coas patas flexionadas, ata que se posou no chan sobre un costado. Volveu apalpar no bandullo, non lonxe da ingle. Frotou con moito alcohol a zona e, despois, con precisión e moito coidado, fixo a punción.
Primeiro saíu un líquido seroso, a presión. Máis, inmediatamente, comezou a sir gas, con tanta forza que escoitábase a varios metros.
A veterinaria díxolle ao home que suxeitara a boca do troquer, mentre ela ía presionando a panza da res. Daba a impresión que facía bastante forza.
Aínda que non me lembro moi ben, esta operación debeu durar uns dez ou doce minutos, ata que o touro deixou de botar aire. A sanitaria foi tirando do trócar ata extráelo por completo. Logo masaxeou o burato para axudar a que pechara e desinfectouno aplicando de novo unha abondosa cantidade de alcool.
Tan só restaba axudar a erguerse ao touro para comprobar se estaba recuperado, como así foi. Rematada a intervención, desinfectouse as mans, cobrou polo seu servizo e subimos ao automóvil para voltar a Lobios.
Unha vez a solas, pregunteille que me explicara o sucedido, a causa do problema e o misterioso bicho que citara o labrego.
-Pois mira, José María, díxome. O que ocorreu e que seguramente lle deu a comer ao touro herba moi fresca, recén ensilada. Os hidratos provocáronlle ao pobre animal uns gases terribles. E como as vacas -neste punto sorriu- nin ventosean nin eructan, acumularonde moitísimos gases.
-Ah!, dixen eu. Entón o que fiseches con ese aparello -chamábase trócar, non si?-foi quitarle os gases, sen máis.
-Efectivamente, sen máis complicación.
-Entón o da gana?
-Nada, os paisanos cren que é ese bicho o que causa o problema, pero non.
-Entón, cando non hai veterinario a mán, como o solucionan?
-Pois fan un corte e colocan algo para que se manteña aberto, ata que sae o gas.
Inmediatamente asaltoume unha duda. Cal era a diferencia entre o tratamento do coñecemento académico e do popular? Pensando sobre o asunto, tanto o diagnóstico como o tratamento era semellante. A diferenza radical estaba na causa: a alimentación inadecuada no primeiro caso e un animal inexistente no segundo. Pero, chegados a este punto e salvadas as distancias entre as técnicas caseiras e as veterinarias, é tan importante a causa se se chega a solucións estructuralmente similares? Evidentemente, si é necesario coñecer a orixe do mal, neste caso o meteorismo, para prever o problema. Pero no tocante ao remedio, realmente está tan afastado o coñecemento científico do popular, da tradición? polo menos neste caso.
Quizá no empirismo residan os dous tipos de coñecemento, observación no tradicional e experimentación no académico. Ben é certo que no primeiro existen solucións erradas. Pero tamén o coñecemento científico caracterízase pola capacidade de revisarse continuamente a si mesmo. Iso afástao do dogma. Lembren os consellos médicos de hai pouco sobre o peixe azul ou do aceite de oliva á respecto das enfermedades cardíacas.
Máis, decirlles que non pretendiamos agora teorizar sobre o saber en sí, se non, como dixemos no inicio deste escrito, deixar voar o pensamento sen ataduras. Sen dúbida é un exercicio relaxante. Busquen vostedes exemplos como eu lles contei agora. Seguramente atoparán máis de un.
(*) Arqueólogo municipal de Ourense.
