O mestre Xaquín Lorenzo "Xocas"

Foi unha magoa que os organizadores da homenaxe, ao parecer, o Museo do Pobo Galego e o Museo Arqueolóxico Provincial de Ourense, case non o publicitaran, especialmente nesta época de vacacións estivais nas que algunha xente pode estar de vacacións, porque Xocas merecía unha homenaxe multitudinaria, e non en petit comité, na que a cidadanía lle puidese devolver en forma de cariño e recoñecemento tanto como él esparceu entre as numerosas xeracións de alumnos que tiveron -tivemos- a honra de recibir o seu maxisterio e, cónstame, que calquera exalumno del, teña ou non relación na súa profesión actual coas súas ensinanzas, lle profesa un recoñecemento e admiración que medra co paso do tempo. Así acontece coas escasas persoaxes ás que a sociedade lles da a categoría de mestre.

Permítamme que, a xeito de homenaxe persoal e de público recoñecemento, lles conte unha anécdota, un sucedido, de cando nos daba clases no "Colexio Cardenal Cisneros", do que era director.

Unha tarde de primavera, don Xaquín, como case todalas tardes do curso escolar, entrou na aula. Aínda se percibía nel o aroma a café e, como non, un intenso cheiro a tabaco que sempre o acompañou e que xamais se despegou del. Santiguouse despois da breve oración coa que iniciaba as clases. Sentou, calado, e mirounos gravemente a través das lentes verdes dos seus anteollos de pasta.

-"Saquen (sempre nos trataba de vostede) papel e bolígrafo", espetounos sen a mínima piedade, sen anestesia.

Nós sosprendímonos. Non tiñamos programado exame ningún para ese día. É máis, estabamos a piques de rematar o curso e cunhas ganas enormes de sair de clases para disfrutar da magnífica tarde que quedaba no exterior do centro escolar, onde o tempo e as expectativas transcorrían doutro xeito.

Mirabamos para él, aínda aturdidos pola sorpresa e agardando con inquietude as súas seguintes palabras.

-"Escriban os seus nomes e o da asignatura e curso na parte superior do folio". Meu Deus!, a cousa ía en serio. Non era unha brincadeira. Ademáis, "D. Joaquín" -así lle chamabamos- non se prestaba a ise tipo de caralladas.

-"Escriban: A Arquitectura Románica".

Da aula xurdíu unha especie de rumor, mestura de sorpresa e desagrado colectivo, porque nin tocaba exame, nin repaso, porque o románico derámolo meses atrás. Aínda lembro os arcos de marquetería de distintos tipos arquitectónicos que nos traía, feitos por él, para ilustrar as clases e, de paso, para exercitar un brazo parcialmente paralizado por unha ferida na guerra. Mostrábanos arcos peraltados visigodos, árabes e asturianos -"lembren, o visigodo ten un peralte de 1/3 do radio, mentres que no árabe pode chegar a 2/3", insistía-, así como de medio punto, carpaneis e outros máis, todos representativos das arquitecturas históricas que estudiabamos.

-"Don Joaquín -díxolle un de nós-, hoxe non tocaba exame. Ademáis non nos avisou que tiveramos que estudiar o románico para unha proba deste tipo".

Agardou a que nos tranquilizásemos. Apoiouse cos codos na mesa e, tras un longo silencio (seguramente foi curto, pero a nós pareceunos moi longo), comezou a falar:

-"Ustedes, claro está, nunca foron á rúa dos viños"

-"Claro que sí, D. Joaquín", dixemos case ao unísono e un pouco enfadados. Xa estábamos case a rematar os nosos estudios de BUP. Xa eramos maiores. Es dirixíase a nos como aos dos cursos dos pequenos. Vaia!

-"Foron?. Polo que din, parece que sí. E non viron alí un edificio, unha igrexa moi moi grande, máis grande cás outras?"

-"Pois claro que sí!. É a catedral!".

-"Cómo é a porta?", continuou.

-"Mmmmm. A que da á rúa dos viños ten varias columnas, tres ou catro de cada lado, non me acordo", decía un. "Tres a cado lado -continuaba outro- cuns santos e capiteis decorados". "Por riba deles ten arcos, penso que tamén tres, como as columnas. Todo iso enmarca a propia porta"

-"Nada máis?", incidía Xocas.

-"Si, si!", dicía outro de nós, levantando o dedo nun acto reflexo (aínda eramos máis "pequenos" do que pensabamos, e ben o sabía Xocas). "Por riba da porta, na parede hai un tímpano con outras esculturas". "E un rosetón!", dixo outro.

O que estaba detrás del, que levaba un pouco agardando para falar, dixo mirando para Xocas. "Hai máis portas. A que nunca se abre, que é a que está na fachada principal e ten tres entradas -catro se contamos que na do medio son dúas portas- e a da praza do Trigo, que algúns dín que é do mestre Mateo".

-"E ben -continuaba Xocas- da porta para dentro nunca pasaron, non?"

-"Si, si que entramos!". Empezábamos a pisarnos a palabra. Todos queríamos participar no relato. Xa ninguén lembraba o papel de exame que tiñamos de diante, sen estrenar. Todos queriamos falar.

Uns contaban a vez que viran o Pórtico do Paraíso. Outros falaban como había varias capelas nunha especie de paseo curvo detrás do altar (a xirola). Algún lembrou, incluso, a espectacular cimborrio que se eleva sobre o espazo onde se cruzan as naves do templo.

Xocas, cos beizos serios, nun necesario xesto de grave autoritas, máis cun sorriso nos ollos que no podía disimular, tentaba poñer orden naquela especie de estampida de ideas que ninguén quería gardarse para sí.

Toseu alto e forte, e fíxose o silencio. Como no principio das clases, volveu mirar para nós, calado durante un longo/curto momento. Cando todos estabamos pendentes del, esta vez cun sorriso amable e de non disimulada satisfacción, dixo:

-"Pero, vostedes non dicían que non estudiaran nada. Non o creo. Estiveron estudiando ás escondidas, sen que eu o soubese, para darme unha sorpresa. De feito, señores, acaban de describir vostedes o románico, con maior ou menor precisión, con máis ou menos detalle, pero faláronme todos do románico"

Na aula había un silencio sepulcral. Oíanse as moscas que entraban pola fiestra, nada máis, e iso que eramos todos unha pandilla de adolescentes coas hormonas en plena ebullición. Máis só queríamos saber que máis nos ía dicir "Don Joaquin"

-"A nosa mente -prosegueu o mestre- é como un gran arquivo onde se almacenan as nosas experiencias. Cada unha ten o seu caixón, para que estén perfectamente ordenadas. E en cada caixón sempre vai haber algo, pouco ou moito, un só folio, máis de un ou quizá moitos. Pero o que é raro é que esté totalmente valeiro. Iso si que sería verdadeiramente difícil. Cando teñan que resolver algo, non se inquieten. Pensen, reflexionen, vaian ao caixón axeitado e busquen. Alí, de certo van atopar algo, como fixemos esta tarde".

Nin que decir que o "exame sorpresa" no tivo lugar. Pero a lección dese día valeunos moito máis. Así era o Mestre Xocas.

* Arqueólogo municipal de Ourense